Spis treści:

Wprowadzenie i teza 

Wprowadzenie: Wolność to jedna z najbardziej fundamentalnych wartości ludzkiej egzystencji – pragnienie, które towarzyszy człowiekowi od zawsze, definiując jego wybory, działania oraz sens życia. Niejednokrotnie ukazywana jest jako źródło szczęścia, ale także jako ciężar odpowiedzialności i moralne wyzwanie, z którym człowiek musi się zmierzyć.  

Teza: Literatura różnych epok konsekwentnie dowodzi, że wolność nie sprowadza się wyłącznie do braku fizycznych ograniczeń; przeciwnie – prawdziwa wolność objawia się w przestrzeni moralnych decyzji, które człowiek podejmuje, świadomie akceptując ich konsekwencje. 

Rozwinięcie – „Dziady cz. III” Adama Mickiewicza 

Rozwinięcie: Wolność dla człowieka, jak ukazuje Adam Mickiewicz w „Dziadach części III”, jest wartością fundamentalną, pragnieniem głęboko zakorzenionym w naturze ludzkiej, ale także doświadczeniem duchowym i moralnym, które nadaje sens egzystencji. Mickiewicz przedstawia różne wymiary wolności – osobistą, narodową oraz duchową – pokazując, że człowiek może odnaleźć wolność nawet w warunkach niewoli fizycznej, jeśli potrafi zachować niezależność ducha i myśli. 

W III części „Dziadów” autor szczególnie mocno akcentuje wymiar wolności duchowej. Bohaterowie dramatu – w tym główny bohater, Konrad – choć uwięzieni, manifestują niezgodę na zniewolenie narodu oraz własnego umysłu. W słynnej „Wielkiej Improwizacji” Konrad wygłasza buntowniczą wypowiedź przeciwko Bogu, próbując wywalczyć wolność dla całego narodu. Jego słowa: „Ja i ojczyzna to jedno” wyrażają poczucie wspólnoty losu jednostki z losem zbiorowości. Wolność osobista staje się więc nierozerwalnie związana z wolnością narodu – dla Konrada wolność nie jest kwestią jednostkowego szczęścia, lecz sprawą najwyższą, za którą można poświęcić własne życie i szczęście. 

W dramacie widzimy także cierpienie młodych ludzi, więźniów politycznych prześladowanych przez carat. Ich postawa pokazuje, że nawet w sytuacji całkowitego zniewolenia fizycznego, prawdziwa wolność objawia się w odwadze i moralnej sile, która pozwala im pozostać wiernymi własnym przekonaniom. Przykładem tego jest historia młodego Rollisona czy męczeństwo innych więźniów, którzy nie wyrzekli się swych ideałów mimo tortur i prześladowań. Wolność to dla nich przede wszystkim godność – zdolność do zachowania własnej tożsamości, sumienia i godności osobistej, nawet kosztem życia. 

Ponadto Mickiewicz ukazuje, że wolność ma wymiar metafizyczny – jest związana z wiarą w sprawiedliwość boską oraz z przekonaniem o ostatecznym zwycięstwie dobra nad złem. Postawa księdza Piotra, który w pokorze i modlitwie odnajduje swoją wewnętrzną wolność, kontrastuje z buntem Konrada. Mickiewicz sugeruje, że duchowa wolność może być osiągnięta także poprzez pokorę, cierpliwość i ufność w boski plan zbawienia narodu. 

Dla Mickiewicza wolność jest wartością nadrzędną, integralnie związaną z ludzką godnością i tożsamością. Może być ona realizowana na różnych płaszczyznach – osobistej, narodowej, duchowej – ale zawsze jest wyzwaniem, które wymaga odwagi, determinacji oraz wewnętrznej siły. „Dziady” część III pokazują, że człowiek naprawdę wolny to ten, kto nawet w warunkach zniewolenia potrafi zachować godność, duchową niezależność i wierność wobec własnych wartości. 

Kontekst – „Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego 

Kontekst: Wolność w życiu człowieka, jak pokazuje Fiodor Dostojewski w „Zbrodni i karze”, to zagadnienie głęboko wewnętrzne, ściśle związane z moralnością, odpowiedzialnością oraz konsekwencjami dokonywanych wyborów. Wolność nie oznacza tutaj prostego braku ograniczeń, lecz jest raczej przestrzenią moralnych decyzji, które mogą człowieka albo uwolnić, albo zniewolić wewnętrznie. 

Raskolnikow, główny bohater powieści Dostojewskiego, początkowo, zainspirowany ideałami bliskimi nietzscheanizmowi, rozumie wolność jako możliwość przekroczenia norm moralnych i społecznych. Wierzy, że jednostki wyjątkowe – „Napoleony” – mają prawo do pełnej wolności czynów, nawet jeśli oznacza to złamanie prawa i moralności. Zabójstwo starej lichwiarki jest dla niego manifestacją tej skrajnie rozumianej wolności. Jednak paradoksalnie, zamiast poczucia wyzwolenia, doświadcza duchowej niewoli. Wina, wyrzuty sumienia i izolacja od społeczeństwa stają się jego prawdziwym więzieniem. Okazuje się, że prawdziwa wolność nie polega na absolutnej dowolności działań, ale wiąże się nierozerwalnie z poczuciem odpowiedzialności i wewnętrznym pokojem, który wypływa z moralnej uczciwości. 

Dostojewski pokazuje, że wolność jest związana z akceptacją moralnych konsekwencji własnych decyzji. Dopiero przyznanie się do winy, odpokutowanie zbrodni, a tym samym zaakceptowanie cierpienia jako drogi do odkupienia, przynosi Raskolnikowowi wewnętrzne uwolnienie. W więzieniu, paradoksalnie, staje się wolny od dręczącego go poczucia winy. 

Podobne ujęcie wolności znajdziemy w III części „Dziadów” Adama Mickiewicza. Bohaterowie, choć fizycznie pozbawieni wolności – jak Konrad czy więźniowie polityczni – zachowują wewnętrzną niezależność i duchową siłę, która pozwala im zachować godność i tożsamość. Mickiewicz również podkreśla, że prawdziwa wolność jest czymś więcej niż tylko fizycznym brakiem ograniczeń – jest moralną i duchową wartością, która domaga się heroicznych wyborów oraz zaakceptowania cierpienia jako ceny własnych przekonań. 

Zarówno Dostojewski, jak i Mickiewicz podkreślają, że prawdziwa wolność jest możliwa jedynie w wymiarze moralnym i duchowym. Wolność, oderwana od odpowiedzialności, prowadzi do samozniszczenia, jak w przypadku Raskolnikowa. Natomiast wolność duchowa, jaką odnajdują bohaterowie „Dziadów” w więziennych celach, staje się źródłem godności i prawdziwego człowieczeństwa. Oba dzieła przekonują nas więc, że prawdziwa wolność nie tkwi w odrzuceniu moralności i zasad, lecz w świadomym, moralnie odpowiedzialnym przeżywaniu swojego człowieczeństwa. 

Kontekst – „Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego 

Kontekst: Wolność w utworze „Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego ukazana jest jako wartość podstawowa, warunek zachowania człowieczeństwa i jednocześnie jako marzenie, którego pozbawienie prowadzi do upadku moralnego, duchowego i fizycznego. Autor, przedstawiając życie w sowieckim łagrze, stawia pytanie o granice ludzkiej wytrzymałości, godności i wolności, pokazując, że nawet w ekstremalnych warunkach człowiek może zachować wewnętrzną wolność, choć ceną tego jest heroiczny wysiłek moralny. 

W rzeczywistości łagru, gdzie człowiek zostaje sprowadzony do roli numeru, pozbawiony prawa do decydowania o własnym życiu, podstawowa, fizyczna wolność praktycznie nie istnieje. Więźniowie, poddani terrorowi i nieludzkim warunkom pracy, doświadczają skrajnego zniewolenia. Jednak Grudziński pokazuje, że wolność posiada także głęboko wewnętrzny, duchowy wymiar, który można zachować mimo zewnętrznych ograniczeń. Ta wewnętrzna wolność to przede wszystkim godność, możliwość zachowania własnej tożsamości, sumienia oraz wiary w sens istnienia. 

Grudziński wskazuje, że dla więźniów łagrów wolność oznaczała nie tylko fizyczne opuszczenie obozu, ale przede wszystkim możliwość decydowania o sobie, prawo do własnych myśli, przekonań i wspomnień. Paradoksalnie, właśnie wspomnienia stawały się przestrzenią, w której mogli odczuwać wolność – świat przeszłości był jedynym miejscem, gdzie nie docierał obozowy terror. Jednak i to było obarczone ryzykiem: ucieczka w przeszłość nierzadko stawała się bolesną konfrontacją z utraconym światem. 

Gustaw Herling-Grudziński w „Innym świecie” ukazuje wolność jako najwyższą wartość człowieka, której brak prowadzi do destrukcji osobowości. Wolność fizyczna jest niezwykle ważna, lecz to wolność duchowa decyduje o ocaleniu godności i człowieczeństwa nawet w warunkach ekstremalnego zniewolenia. 

Kontekst – „Tango” Sławomira Mrożka 

Kontekst: W dramacie „Tango” Sławomira Mrożka wolność jest ukazana jako wartość paradoksalna i wieloznaczna, która – pozbawiona odpowiedzialności, norm społecznych i moralnych ograniczeń – może prowadzić do chaosu i pustki egzystencjalnej. Autor przedstawia wolność jako stan, który nie daje automatycznie szczęścia ani spełnienia. Wręcz przeciwnie: nieskrępowana wolność może stać się przyczyną kryzysu tożsamości, braku sensu oraz rozpadu więzi międzyludzkich. 

W świecie przedstawionym dramatu wolność realizuje się w totalnym zaniku norm. Rodzina Artura żyje w rzeczywistości, w której nie obowiązują żadne zasady, tradycje czy autorytety. Rodzice i dziadkowie Artura, buntując się przeciwko starym porządkom, osiągnęli stan pełnej swobody – społecznej, moralnej, obyczajowej. Paradoks polega jednak na tym, że wolność ta nie przyniosła im satysfakcji ani spełnienia, lecz przeciwnie: doprowadziła do moralnej i intelektualnej pustki. Brak granic spowodował chaos, w którym trudno już odróżnić dobro od zła, wartościowe od bezwartościowego. 

Główny bohater, Artur, dostrzega bezsens i jałowość tej absolutnej swobody. Buntuje się przeciwko niej, próbując przywrócić ład oraz zasady, co ma na nowo nadać sens zarówno jego życiu, jak i całemu społeczeństwu. Artur rozumie, że prawdziwa wolność nie polega na anarchii i nieograniczonym spełnianiu swoich zachcianek, lecz na świadomym funkcjonowaniu w obrębie wyraźnych wartości, norm i tradycji, które pozwalają człowiekowi na samookreślenie. 

Dla Mrożka wolność bez porządku i odpowiedzialności staje się pustą formą, która łatwo prowadzi do tyranii. Symbolizuje to finał dramatu, gdy władzę nad rodziną i przestrzenią symboliczną przejmuje prymitywny Edek. 

Wolność traktować więc należy jako wartość ambiwalentną. Bez odpowiedzialności, norm społecznych i moralnych ograniczeń prowadzi ona do rozpadu jednostki i społeczeństwa, powodując pustkę, zagubienie oraz ostatecznie zniewolenie przez przemoc. Wolność staje się zatem dla człowieka wartością pozytywną dopiero wtedy, gdy wiąże się ze świadomością odpowiedzialności za siebie i innych oraz gdy człowiek potrafi nadać jej sens poprzez własne świadome wybory. 

Podsumowanie 

Podsumowanie: Wolność w literaturze ukazywana jest jako wartość wielowymiarowa – nie tylko pragnienie, lecz także zobowiązanie i wyzwanie moralne. Omówione przykłady pokazują, że zarówno brak wolności, jak i jej absolutny nadmiar prowadzą do głębokich kryzysów egzystencjalnych. Temat ten warto pogłębić, sięgając także po inne dzieła literackie, takie jak: „Kamienie na szaniec” Aleksandra Kamińskiego czy „Mistrz i Małgorzata” Michaiła Bułhakowa, które przedstawiają wolność jako siłę kształtującą postawy bohaterów w skrajnie odmiennych realiach historycznych i metafizycznych. 

Zobacz pełną listę pytań jawnych na maturę ustną z języka polskiego 2026.