Spis treści:

Wprowadzenie i teza 

Wprowadzenie: Od wieków filozofowie, politycy i pisarze zastanawiają się nad możliwością stworzenia idealnego państwa – ustroju, który zapewniłby sprawiedliwość, dobrobyt i stabilność obywatelom. Platon w „Państwie” kreślił wizję społeczeństwa opartego na harmonii i hierarchii, Tomasz Morus w „Utopii” przedstawiał model egalitarnego społeczeństwa, a nowożytni myśliciele, tacy jak John Locke czy Jean-Jacques Rousseau, poszukiwali równowagi między wolnością jednostki a autorytetem władzy. Jednak historia wielokrotnie pokazała, że każde państwo, nawet jeśli opiera się na szczytnych ideach, napotyka problemy związane z ludzką naturą, nierównościami społecznymi czy konfliktem interesów. 

Teza: Literatura jako przestrzeń refleksji nad kondycją ludzką i mechanizmami władzy, często podejmuje ten temat, ukazując różne modele państwa – od totalitarnych dystopii po utopijne wizje przyszłości. Analiza utworów pokazuje, że choć idea doskonałego państwa może być inspirującym celem, w rzeczywistości jego stworzenie jest niezwykle trudne – zarówno ze względu na naturę władzy, jak i ograniczenia tkwiące w samym społeczeństwie.  

Rozwinięcie – „Rok 1984” George’a Orwella 

Rozwinięcie: Zagadnienie budowy doskonałego państwa poruszone w powieści „Rok 1984” George’a Orwella przedstawione jest jako utopijne marzenie, które szybko zamienia się w swoją odwrotność – dystopijny koszmar. Orwell kwestionuje wiarę w możliwość osiągnięcia idealnego systemu społeczno-politycznego, pokazując, że każde bezkompromisowe dążenie do doskonałości grozi zamianą w totalitarny reżim, całkowicie podporządkowujący sobie obywateli. 

W powieści Orwella fikcyjne państwo Oceania propaguje wizję idealnego społeczeństwa opartego na porządku, stabilności, równości i bezpieczeństwie. Jednak pod płaszczykiem tych wartości kryje się system opresji, manipulacji i nieustającej kontroli. Państwo to nie tyle realizuje ideały, ile je instrumentalizuje, by utrzymać obywateli w posłuszeństwie. Doskonałość, o której mówią rządzący Oceanią, polega na całkowitym podporządkowaniu obywateli reżimowi. Państwo poprzez Ministerstwo Prawdy kontroluje wszelkie informacje, fałszuje historię, zmieniając ją zgodnie z bieżącymi potrzebami politycznymi. Slogan „Wielki Brat patrzy” symbolizuje całkowity brak prywatności i wszechobecną inwigilację, która eliminuje jakiekolwiek próby oporu, a nawet samodzielnego myślenia. Dążenie do perfekcji okazuje się więc paradoksalne – państwo, które miało być spełnieniem marzeń o doskonałym społeczeństwie, stało się ucieleśnieniem zniewolenia i opresji. 

Istotnym elementem tej wizji państwa totalitarnego jest eliminacja indywidualizmu. Jednostka pozbawiona zostaje możliwości samostanowienia, a jej życie ograniczone jest do roli bezwolnego narzędzia systemu. Państwo doskonałe według tej wizji istnieje wyłącznie kosztem jednostki, której osobowość musi zostać całkowicie podporządkowana nadrzędnemu interesowi systemu. 

Rozważając zagadnienie doskonałego państwa, warto spojrzeć na powieść Orwella także przez pryzmat historyczny. Autor napisał swoje dzieło w cieniu doświadczeń totalitaryzmów XX wieku – stalinizmu i nazizmu. Orwell, obserwując mechanizmy działania tych reżimów, ostrzegał przed niebezpieczeństwem utopii politycznych, które pod pozorem szczytnych celów prowadzą do ekstremalnej przemocy i represji. W powieści wyraźnie widać nawiązania do praktyk stosowanych w Związku Radzieckim, takich jak kult jednostki, procesy pokazowe, fałszowanie rzeczywistości czy eliminacja wszelkich form sprzeciwu. Dzięki tym analogiom Orwell pokazuje, jak łatwo ideały mogą zostać zmanipulowane w celu utrzymania władzy absolutnej. 

Powieść Orwella ma również wymiar filozoficzny. Autor kwestionuje samo pojęcie „doskonałości” w kontekście społecznym, podkreślając, że ideał władzy absolutnej opiera się na głębokim niezrozumieniu natury człowieka, który zawsze pragnie autonomii i wolności. Każda próba stworzenia państwa idealnego poprzez siłę, cenzurę i kontrolę kończy się porażką humanistycznych wartości i staje się antyutopią. 

Kontekst – „Książę” Niccolo Machiavellego 

Kontekst: Zarówno George Orwell w „Roku 1984”, jak i Niccolò Machiavelli w „Księciu” zajmują się problematyką władzy, jej mechanizmów oraz relacji między państwem a jednostką. Choć ich ujęcia tej tematyki różnią się, obaj autorzy wskazują, że budowa doskonałego państwa jest koncepcją problematyczną i w praktyce może prowadzić do opresyjnych systemów rządów. 

Machiavelli w „Księciu” prezentuje koncepcję państwa opartego na sile, skuteczności i bezwzględnym realizmie politycznym.  W przeciwieństwie do Orwella, Machiavelli nie ocenia władzy w kategoriach moralnych – nie zastanawia się, czy rządy są etyczne, lecz czy są skuteczne. Według Machiavellego idealne państwo nie opiera się na ideologii, lecz na stabilności i sile.  

Machiavelli nie formułuje wprost tezy, że można zbudować idealne państwo. Jego podejście do polityki jest głęboko pragmatyczne i realistyczne, a nie utopijne. Nie wierzył on w możliwość stworzenia idealnego społeczeństwa opartego na harmonii i powszechnej zgodzie. Zamiast tego uważał, że skuteczne państwo to takie, które potrafi utrzymać porządek i stabilność, nawet jeśli wymaga to stosowania siły, podstępu czy innych środków niezwiązanych z moralnością. 

Machiavelli miał pesymistyczny pogląd na naturę ludzką – uważał, że ludzie są zmienni, kierują się własnym interesem i łatwo ulegają emocjom, strachowi oraz manipulacji. Dlatego państwo nigdy nie może osiągnąć doskonałości – zawsze będzie musiało dostosowywać się do ludzkiej natury, a ta sprawia, że rządy wymagają kontroli i dyscypliny. Dlatego w przeciwieństwie do filozofów idealistów, takich jak Platon („Państwo”) czy Tomasz Morus („Utopia”), nie wierzył w stałe, uniwersalne zasady rządzenia. Każda epoka, sytuacja i społeczeństwo wymagają innych metod, dlatego państwo „doskonałe” w teorii nie istnieje – istnieją jedynie skuteczne sposoby na jego utrzymanie. 

Kontekst – „Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego 

Kontekst: Stefan Żeromski w „Przedwiośniu” podejmuje problematykę kształtowania nowego państwa polskiego po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku. Powieść stawia pytania o możliwość stworzenia doskonałego ustroju, który zaspokoi potrzeby społeczne i zapewni sprawiedliwość obywatelom. Żeromski nie daje jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o istnienie idealnego państwa, lecz poprzez losy Cezarego Baryki ukazuje różne koncepcje i ich konsekwencje. 

Jednym z głównych motywów powieści jest mit „szklanych domów”, który ojciec Cezarego, Seweryn Baryka, przedstawia synowi jako obraz nowoczesnej, doskonałej Polski.  Jednak gdy Cezary przybywa do rzeczywistej Polski, przekonuje się, że obraz ojca był jedynie marzeniem, nierealnym ideałem. Zamiast krainy postępu widzi kraj pełen chaosu, niesprawiedliwości społecznej, biedy i konfliktów. Polska po odzyskaniu niepodległości to państwo, które dopiero się kształtuje, pełne wewnętrznych podziałów i sprzeczności. 

Żeromski, opisując Polskę lat 20. XX wieku, ukazuje państwo dalekie od doskonałości. Społeczeństwo jest podzielone – z jednej strony konserwatywne ziemiaństwo i burżuazja, z drugiej wyzyskiwani robotnicy i chłopi. Nierówności społeczne prowadzą do napięć, a system polityczny nie potrafi skutecznie rozwiązać problemów nowo powstałego państwa. Żeromski ukazuje w powieści dwa główne sposoby rozwiązania problemów państwa: ewolucyjny reformizm (któremu patronuje Szymon Gajowiec) i rewolucyjny przewrót społeczny (który propagują poznani przez Barykę komuniści). Cezary, jako bohater dynamiczny, staje przed dylematem, jaką drogę wybrać. Z jednej strony widzi niesprawiedliwość społeczną i czuje sympatię do idei rewolucji, z drugiej nie chce powtórzenia brutalności, jakiej doświadczył w Rosji. Jego postawa symbolizuje zagubienie młodego pokolenia, które poszukuje lepszej przyszłości dla Polski, ale nie ma jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, jak ją osiągnąć. 

Ostatecznie Żeromski zdaje się sugerować, że państwo nigdy nie będzie doskonałe, ale może się rozwijać i dążyć do lepszej formy. 

Kontekst –  „Kordian” Juliusza Słowackiego 

Kontekst: „Kordian”  Juliusza Słowackiego to dramat, który wpisuje się w romantyczne rozważania nad walką narodowowyzwoleńczą, ale jednocześnie stanowi jej krytyczne przewartościowanie. W przeciwieństwie do utworów Adama Mickiewicza, gdzie walka o niepodległość często przybiera wymiar heroiczny i niemal mesjanistyczny („Dziady”, „Konrad Wallenrod”), „Kordian” ukazuje trudności, jakie niesie dążenie do wyzwolenia ojczyzny w rzeczywistości rozbiorowej. Bohater wierzy, że możliwe jest zbudowanie doskonałego państwa, ale jego postawa i klęska podkreślają, że nie jest to zadanie proste – wymaga zbiorowego działania, determinacji i odpowiedniego momentu historycznego. 

Tytułowy Kordian przechodzi w dramacie wewnętrzną przemianę – od młodzieńczej apatii i romantycznych rozczarowań do próby czynnej walki o wolność narodu. Jego ideały są bliskie klasycznym romantycznym wzorcom – przekonaniu, że wolność i moralna siła narodu mogą przezwyciężyć polityczne zniewolenie. 

Jednak w odróżnieniu od mesjanistycznej wizji Mickiewicza, Słowacki podchodzi do tej idei bardziej krytycznie. W scenie spisku koronacyjnego Kordian próbuje przekonać konspiratorów do zamachu na cara, ale ci okazują się niezdecydowani, ogarnięci lękiem przed konsekwencjami. Ten moment jest kluczowy – pokazuje, że nawet wśród patriotów nie ma jednomyślności, a naród po latach niewoli nie jest gotowy na kolejne krwawe powstanie. Kordian, nie mogąc liczyć na zbiorowe wsparcie, postanawia działać samotnie, co prowadzi go do klęski. 

Przyszłość Polski, zdaniem autora, zależy od zbiorowego wysiłku i świadomego działania całego społeczeństwa, a nie od jednostkowych gestów bohaterstwa. 

Podsumowanie 

Podsumowanie: Analiza utworów Orwella, Machiavellego, Żeromskiego i Słowackiego pokazuje, że idea doskonałego państwa pozostaje nieosiągalnym marzeniem – zawsze napotyka na bariery w postaci ludzkiej natury, konfliktów społecznych i mechanizmów władzy. Choć różne koncepcje sugerują odmienne drogi do jego budowy – od totalnej kontroli, przez pragmatyczne rządy, po stopniowe reformy czy zrywy rewolucyjne – żadna z nich nie gwarantuje pełnej harmonii i sprawiedliwości. Literatura uświadamia, że doskonałe państwo może być celem, do którego warto dążyć, ale jego pełna realizacja wydaje się utopią. 

Zobacz pełną listę pytań jawnych na maturę ustną z języka polskiego 2026.