Od postępowania przygotowawczego do kasacji – przedstaw zasady, strony i możliwy przebieg postępowania karnego w Rzeczypospolitej Polskiej.

           

            Prawo karne określa odpowiedzialność karną człowieka za czyny zabronione. Jest jednym z ważniejszych czynników zapewniających ład społeczny i poczucie sprawiedliwości. Odpowiedzialność karna jest konsekwencją popełnienia przez człowieka czynu zabronionego. Normy prawa karnego umieszczone są między innymi w Kodeksie karnym z 6 sierpnia 1997 roku, Kodeksie karnym skarbowym z 10 września 1999 roku, Kodeksie karnym wykonawczym z 6 sierpnia 1997 roku oraz Kodeksie wykroczeń z 20 maja 1971 roku.

             Zgodnie z Kodeksem karnym dzielimy przestępstwa na trzy rodzaje. Zbrodnie i występki są przestępstwami ze względu na wysokość grożącej kary. Zbrodnie są czynami zagrożonymi karą powyżej 3 lat pozbawienia wolności np. za zabójstwo lub gwałt. Występki są czynami zagrożonymi grzywną powyżej 30 stawek dziennych wynagrodzenia sprawcy, karą pozbawienia lub ograniczenia wolności. Przestępstwa mogą być ścigane z oskarżenia publicznego, z urzędu (należą do nich wszystkie poważne przestępstwa) lub na wniosek osoby pokrzywdzonej (przestępstwa o niewielkiej szkodliwości społecznej), oraz z oskarżenia prywatnego w momencie, gdy pokrzywdzony samodzielnie składa prywatny akt oskarżenia bezpośrednio do sądu. Ze względu na rodzaj skargi, która nadaje bieg postępowaniu karnemu, przestępstwa dzieli się na: publicznoskargowe (z oskarżenia publicznego) oraz prywatnoskargowe (z oskarżenia prywatnego).

           Formy stadialne popełnienia przestępstwa dzielą się na usiłowanie (bezpośrednie dążenie do popełnienia czynu zabronionego, co jednak nie następuje), przygotowanie (m.in. jest to przygotowanie środków i zbieranie informacji, aby popełnić czyn zabroniony) i dokonanie. Natomiast ze względu na rolę poszczególnych osób w dokonaniu przestępstwa wyróżniamy: sprawstwo, podżeganie i pomocnictwo.  

            Proces karny reguluje Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej oraz Kodeks postępowania karnego z 6 sierpnia 1997 roku. Do podstawowych zasad postępowania karnego należą: zasada o nieretroaktywności, prawa do obrony, domniemania niewinności, jawności procesu karnego, prawdy materialnej, obiektywizmu i swobodnej oceny dowodów.

Postępowanie karne ma na celu wykrycie sprawcy przestępstwa i pociągnięcie go do odpowiedzialności karnej. Osoby, które ukończyły 17 lat odpowiadają przed wydziałem karnym sądu powszechnego w sprawach poważnych przestępstw. Osoby, które ukończyły 13 lat, a nie ukończyły 17 lat, określane są mianem nieletnich i odpowiadają przed wydziałem rodzinnym i nieletnich sądu powszechnego.

            Skład orzekający sądu to sędziowie i ławnicy. Zazwyczaj skład jest jednoosobowy, ale w sprawach szczególnych sąd może orzekać w składzie trzech sędziów. Do stron procesowych należą oskarżyciel, pokrzywdzony (osoba fizyczna lub prawna, która poniosła szkodę w wyniku przestępstwa), powód cywilny (osoba, która w procesie karnym dochodzi roszczeń majątkowych wynikających z popełnionego przestępstwa) oraz oskarżony. Oskarżycielem może być: oskarżyciel publiczny (organ państwowy, prokurator), oskarżyciel posiłkowy i oskarżyciel prywatny (ofiary przestępstwa).

Reprezentantami strony procesowej są: obrońca (działający w interesie oskarżonego adwokat), pełnomocnicy (adwokaci, aplikanci adwokaccy lub radcy prawni działający w interesie pokrzywdzonych), przedstawiciele ustawowi oraz przedstawiciele społeczni.

            Postępowanie karne dzieli się na cztery etapy. Pierwszą częścią jest postępowanie przygotowawcze, które polega na zbieraniu dowodów, gromadzeniu niezbędnych materiałów i informacji oraz przesłuchiwaniu świadków. Świadkiem w procesie karnym jest każdy, kto wie cokolwiek o dokonanym przestępstwie, sprawcy lub osobie poszkodowanej. Gwarancją dopełnienia obowiązku przez świadka jest możliwość zastosowania wobec niego środków przymusu. Postępowanie przygotowawcze toczy się w formie śledztwa prokuratorskiego lub policyjnego oraz w formie dochodzenia (w sprawach o występki, których rozpoznanie leży w gestii sądu rejonowego). Kończy się wniesieniem aktu oskarżenia do sądu.

            Drugim etapem jest postępowanie główne (postępowanie sądowe). Polega na przedstawieniu aktu oskarżenia przez prokuratora i próbie udowodnienia go. Toczy się w formie rozprawy przed sądem. Rozpoczyna się od odczytania przez oskarżyciela aktu oskarżenia. Oskarżony ma możliwość złożyć wyjaśnienia i odpowiedzieć na pytania stawiane przez sąd. Następnie kontynuowane jest postępowanie dowodowe. Postępowanie główne kończy się ogłoszeniem treści wyroku.

              Postępowanie odwoławcze (postępowanie apelacyjne) polega na kontroli wyroku pod względem prawnym i faktycznym. Toczy się w formie rozprawy przed sądem drugiej instancji (po wniesieniu odwołania). Kończy się utrzymaniem wyroku, uchyleniem lub zmianą orzeczenia.

               Każda ze stron ma prawo do wniosku o przeprowadzenie kontroli przez sąd wyższej instancji, stosując środki odwoławcze. Środkami odwoławczymi zwyczajnymi są apelacja i zażalenie. Apelacja jest prawem przysługującym stronom procesu do odwołania się od wyroku sądu pierwszej instancji. Apelacje składa się do sądu odwoławczego za pośrednictwem sądu pierwszej instancji. Zażalenie jest środkiem odwoławczym od postanowień odkreślonych w Kodeksie postępowania karnego. Środkami odwoławczymi nadzwyczajnymi są kasacja i wniosek o wznowienie postępowania. Kasacja jest stosowana, gdy w trakcie postępowania popełnione jest rażące uchybienie prawne, które może mieć wpływ na orzeczenie. Prawo do wniesienia kasacji przysługuje prokuratorowi generalnemu i Rzecznikowi Praw Obywatelskich. Organem właściwym do rozpatrzenie kasacji jest Sąd Najwyższy. Wniosek o wznowienie postępowania jest składany przede wszystkim na skutek uchybień niezależnych od sądu związanych z pojawieniem się nowych dowodów po wydaniu orzeczenia. 

       Ostatnie jest postępowanie wykonawcze, które polega na wykonaniu kary lub środka karnego. Rozpoczyna się w momencie uprawomocnienia się wyroku. Organami postępowania wykonawczego są m.in.: sądy pierwszej instancji, sądy penitencjarne, dyrektorzy zakładów karnych i aresztów śledczych, sądowi kuratorzy zawodowi, urzędy skarbowe oraz odpowiednie organy administracji rządowej lub samorządowej.

       Następstwami przekroczenia norm prawnych są sankcje karne. Celami kary jest zaspokojenie poczucia sprawiedliwości, naprawienie lub zmniejszenie zła wyrządzonego czynem zabronionym, utrzymanie lub zwiększenie ładu społecznego i korzystne oddziaływanie na opinię publiczną. Rodzajami kar są m.in.: kara grzywny, kara pozbawienia lub ograniczenia wolności. Wraz z karą sąd może orzec wymierzenie takich środków karnych jak np.: pozbawienie praw publicznych, zakaz zajmowania określonego stanowiska lub wykonywania określonego zawodu, zakaz wstępu do określonych miejsc czy zakaz prowadzenia pojazdów.

            Należy pamiętać, że ofiara przestępstwa ma prawo do pomocy prawnej, materialnej, medycznej, psychologicznej i socjalnej. Obowiązkiem policji i prokuratury jest zapewnienie ochrony i bezpieczeństwa osoby poszkodowanej. Pokrzywdzony ma prawo do: zachowania anonimowości, swobodnego dostępu do wymiaru sprawiedliwości, wglądu w akta sprawy i roszczeń majątkowych wynikających z popełnienia przestępstwa.