1.Opis:

a) dwa zasadnicze typy bólu brzucha: ból trzewny i ból ścienny (somatyczny)

b) ból trzewny - zwykle jest rozlany i słabo zlokalizowany, często odczuwany w linii pośrodkowej w jednej z trzech głównych stref: w nadbrzuszu (związany ze schorzeniami żołądka, dwunastnicy, trzustki, wątroby i dróg żółciowych), w okolicy pępku (zwykle wskazuje na chorobę jelita cienkiego lub kątnicy) lub w podbrzuszu (odzwierciedla ból pochodzący z okrężnicy, odbytnicy lub miednicy).  Ból trzewny wywołuje też często reakcję ze strony układu autonomicznego, np. wymioty, tachykardię, bradykardię i spadek ciśnienia tętniczego. 

c) ból ścienny - ból ścienny wywołany jest podrażnieniem lub zapaleniem skóry brzucha, mięśniówki ściany przewodu pokarmowego lub otrzewnej ściennej. Opisywany jest jako ostry ból zlokalizowany w jednym z czterech kwadrantów: prawym górnym, lewym górnym, prawym dolnym lub lewym dolnym. Bólowi ściennemu może towarzyszyć napięcie mięśni, zwane obroną mięśniową. 

2.Wywiad:

- należy ustalić początkową lokalizację bólu, jak również jego promieniowanie oraz obecne miejsce największego nasilenia (ból zlokalizowany, który staje się rozlany, sugeruje pęknięcie trzewi z wtórnym zapaleniem otrzewnej)

- początek bólu (nagły, stopniowo nasilający się)

- częstotliwość (stały, przerywany)

- czas trwania, charakter (kurczowy, osty)

- czynniki wyzwalające lub łagodzące (posiłki, wypróżnienie)

- objawy towarzyszące (gorączka, wymioty, biegunka, zaparcie, zaburzenia dyzuryczne, upławy, krwawienie)

- ból poprzedzający wymioty wskazuje na prawdopodobną konieczność leczenia chirurgicznego, natomiast wystąpienie wymiotów przed rozpoczęciem bólu jest bardziej typowe dla schorzeń niewymagających zabiegu operacyjnego

- u kobiet w wieku rozrodczym ważny jest dokładny wywiad ginekologiczno-polożniczy

- należy zwrócić uwagę na możliwość pozabrzusznego źródła bólu (choroby mięśnia sercowego, układu oddechowego) oraz na ewentualne przyczyny metaboliczne i hematologiczne (kwasica cukrzycowa, niedokrwistość sierpowatokrwinkowa. ostra przerywana porfiria)

- informacje na temat stosowanych leków (leki przeciwgorączkowe, immunosupresyjne i antybiotyki mogą maskować gorączkę związaną z zakażeniem w obrębie jamy brzusznej) lub spożycia alkoholu, przebytych zabiegów operacyjnych lub urazów (rozważyć możliwość nadużyć seksualnych) oraz wszystkich innych schorzeń mogących mieć związek z dolegliwościami (np. choroba naczyń wieńcowych lub obwodowych)

Uwaga: Objawy ostrej choroby brzusznej mogą być słabo wyrażone u osób starszych. Należy być szczególnie wyczulonym na niedokrwienie krezki, przy którym ból jest niewspółmiernie duży w stosunku do objawów klinicznych

3.Badanie fizykalne:

1) Stan ogólny - Zwrócić uwagę na wygląd pacjenta (dobre lub złe samopoczucie, objawy wstrząsu) oraz zabarwienie powłok (bladość, sinica) i pocenie się. Obserwować pozycję ciała i poruszanie się. Pacjenci z kolką (nerkową lub żółciowi są niespokojni, poruszają się i zmieniają pozycję w czasie bólu, podczas gdy chorzy z zapaleniem otrzewnej leżą bez ruchu na plecach, często z nogami zgiętymi w stawach biodrowych i kolanowych. Pacjenci z zapaleniem trzustki i schorzeniami przestrzeni zaotrzewnowej często przybierają pozycję siedzącą, pochyloną do przodu

2) Ocena czynności życiowych - ciśnienie tętnicze krwi oraz częstość tętna, zmiany ortostatyczne (hipowolemia), temperatura ciała

3) Głowa, oczy, uszy, nos i gardło -ewentualna żółtaczka, bladość powłok i suchość błon śluzowych

4) Klatka piersiowa - ocenić poruszanie się ściany jamy brzusznej przy oddychaniu, osłuchując stwierdzić, czy szmer pęcherzykowy nie jest osłabiony i czy nie ma dodatkowych szmerów oddechowych (zapalenie dolnych płatów płuc może się objawiać bólem brzucha)

5) Jama brzuszna - ważne jest, aby pacjent leżał płasko, z nogami zgiętymi w stawach biodrowych i kolanowych (w celu zmniejszenia napięcia mięśni brzucha). Ocenić obecność objawów wzdęcia brzucha, blizn (po zabiegach operacyjnych), oporów patologicznych (zbadać kanały udowe i pachwinowe pod kątem obecności przepuklin), rozszerzonych żył podskórnych (nadciśnienie wrotne), zmian skórnych (podbiegnięcia krwawe, rozstępy) czy też widocznej perystaltyki. Osłuchać wszystkie kwadranty brzucha, ocenić obecność i jakość szmerów jelitowych, tarcia.

6) Badanie per rectum - ocenić występowanie nieprawidłowych mas, szczelin, bolesności przy palpacji oraz określić wielkość gruczołu krokowego. Przeprowadzić badanie stolca na obecność krwi

7) Badanie narządów miednicy - ocenić obecność wydzieliny lub krwawienia, tkliwość przy badaniu szyjki macicy, powiększenie lub nieprawidłowe masy w badaniu macicy czy przydatków. Badanie narządów miednicy powinno być wykonane u wszystkich kobiet z bólem podbrzusza

8) Badanie męskich narządów płciowych - ocenić obecność przepuklin, nieprawidłowych mas lub bolesności przy badaniu worka mosznowego

4.Badania diagnostyczne:

1) Morfologia krwi - wartości hemoglobiny i hematokrytu są nieprawidłowe w przypadkach krwawienia, odwodnienia i niedokrwistości. Podwyższona liczba krwinek białych wskazuje na możliwość infekcji lub zapalenia, jednakże prawidłowa liczba leukocytów nie wyklucza infekcji (zwłaszcza u osób starszych i pacjentów z objawami immunosupresji)

2) Badania biochemiczne - oznaczyć stężenia elektrolitów (szczególnie u pacjentów z długo trwającymi wymiotami lub biegunką oraz u stosujących leki moczopędne), glukozy, azotu mocznikowego, kreatyniny, wapnia. W razie wskazań wykonać próby wątrobowe

3) Amylaza i lipaza -  podwyższone aktywności obserwuje się w chorobach trzustki, ale także w innych schorzeniach (choroby jelita cienkiego, niewydolność nerek, urazy twarzy)

4) Test ciążowy - zalecany u wszystkich kobiet w okresie rozrodczym z dolegliwościami bólowymi w podbrzuszu

5) Badania obrazowe - wykonuje się przy podejrzeniu krwawienia oraz przed przewidywanym zabiegiem operacyjnym. Badanie ogólne moczu. Przydatne badanie skriningowe przy wykrywaniu infekcji i cukrzycy(glukoza i ciała ketonowe) oraz przy ocenie nawodnienia (ciężar właściwy)

6) Gazometria krwi tętniczej - jest badaniem niezbędnym w przypadkach niewydolności oddechowej oraz przy podejrzeniu zaburzeń równowagi kwasowo-zasadowej

7) Badanie EKG - konieczne u pacjentów z chorobą serca w wywiadzie lub z czynnikami ryzyka (zawał serca ściany dolnej i dusznica bolesna mogą się objawiać dolegliwościami brzusznymi)

8) Zgłębnikowanie żołądka - wskazane u wszystkich chorych z objawami niedrożności jelitowej lub cechami krwawienia z górnego odcinka przewodu pokarmowego

9) Rutynowe zdjęcia rentgenowskie - wskazane jest wykonanie zdjęcia klatki piersiowej w pozycji stojącej w celu wykluczenia zmian zapalnych w dolnych płatach płuc i obecności wolnego powietrza pod kopułą przepony. Jeśli podejrzewana jest perforacja żołądka lub dwunastnicy, a na zdjęciu rentgenowskim nie uwidacznia się wolne powietrze, należy podać 200 ml powietrza przez zgłębnik nosowo-żołądkowy i powtórzyć prześwietlenie. Zdjęcia RTG jamy brzusznej w pozycji stojącej i leżącej mają duże znaczenie diagnostyczne u pacjentów z podejrzeniem niedrożności lub ostrego brzucha. Gdy nie można wykonać zdjęcia w pozycji stojącej, przydatne może być zdjęcie w pozycji leżącej na boku

10) Ultrasonografia - Badanie jamy brzusznej i nerek może być przydatne w rozpoznawaniu schorzeń wątroby, dróg żółciowych, nerek oraz tętniaków aorty. Ultrasonografia miednicy oraz przezpochwowa jest wskazana w diagnostyce bółów miednicy u kobiet

11) Inne badania - W wybranych przypadkach może być przydatne wykonanie badań endoskopowych przewodu pokarmowego, kontrastowych badań radiologicznych, tomografii komputerowej lub angiografii brzusznej

5.Leczenie:

- monitorowanie podstawowych funkcji życiowych

- pacjent powinien pozostać na czczo, dopóki nie wykluczy się konieczności interwencji chirurgicznej

- w tradycyjnym postępowaniu chirurgicznym zaleca się unikać środków przeciwbólowych u pacjentów z niezdiagnozowanym bólem brzucha, ponieważ leki te mogą maskować objawy podmiotowe i przedmiotowe

- w przypadku ewntualnych leków przeciwbólowych należy uzgodnić z konsultującym chirurgiem

6.Kryteria hospitalizacji:

- należy hospitalizować wszystkich pacjentów z silnym bólem, niskim ciśnieniem tętniczym, toksemią, objawami otrzewnowymi, chorych niezdolnych do doustnego przyjmowania płynów i z wysokim ryzykiem powikłań (pacjenci z cukrzycą, przyjmujący leki steroidowe, w podeszłym wieku)

- status społeczny oraz środowisko domowe pacjenta są również ważnymi czynnikami przy podejmowaniu decyzji o hospitalizacji

- wielu chorych wymaga badań i obserwacji szpitalnej, nawet jeśli nie stawia się pełnej diagnozy

- gdy stan chorego na to pozwala, można go wypisać ze szpitala, przedtem jednak należy mu przekazać szczegółowe zalecenia i wyznaczyć termin badań kontrolnych