|
Indicativus praesentis activi (tryb oznajmujący czasu teraźniejszego strony czynnej)
| ||||||||||||||
|
KON
|
I - temat zakończony na samogłoskę -a
|
II - temat zakończony na samogłoskę -e
|
III - temat zakończony na spółgłoskę
|
IV - temat zakończony na samogłoskę -i
| ||||||||||
|
INF
|
declamare
|
explere
|
exponere
|
expolire
| ||||||||||
|
OS
|
SL
|
PL
|
SL
|
PL
|
SL
|
PL
|
SL
|
PL
| ||||||
|
1
|
declamo
|
declamamus
|
expleo
|
explemus
|
expono
|
exponimus
|
expolio
|
expolimus
| ||||||
|
2
|
declamas
|
declamatis
|
exples
|
expletis
|
exponis
|
exponitis
|
expolis
|
expolitis
| ||||||
|
3
|
declamat
|
declamant
|
explet
|
explent
|
exponit
|
exponunt
|
expolit
|
expoliunt
| ||||||
|
IMP
|
declama
|
declamate
|
exple
|
explete
|
expone
|
exponite
|
expoli
|
expolite
| ||||||
|
Indicativus praesentis passivi (tryb oznajmujący czasu teraźniejszego strony biernej)
| ||||||||||||||
|
KON
|
I
|
II
|
III
|
IV
| ||||||||||
|
INF
|
declamari
|
expleri
|
exponi
|
expoliri
| ||||||||||
|
OS
|
SL
|
PL
|
SL
|
PL
|
SL
|
PL
|
SL
|
PL
| ||||||
|
1
|
declamor
|
declamamur
|
expleor
|
explemur
|
exponor
|
exponimur
|
expolior
|
expolimur
| ||||||
|
2
|
declamaris
|
declamamini
|
expleris
|
explemini
|
exponeris
|
exponimini
|
expoliris
|
expolimini
| ||||||
|
3
|
declamatur
|
declamantur
|
expletur
|
explentur
|
exponitur
|
exponuntur
|
expolitur
|
expoliuntur
| ||||||
|
Imperfectum indicativi activi (czas przeszły niedokonany trybu oznajmującego strony czynnej)
| ||||||||||||||
|
KON
|
I
|
II
|
III
|
IV
| ||||||||||
|
OS
|
SL
|
PL
|
SL
|
PL
|
SL
|
PL
|
SL
|
PL
| ||||||
|
1
|
declamabam
|
declamabamus
|
explebam
|
explebamus
|
exponebam
|
exponebamus
|
expoliebam
|
expoliebamus
| ||||||
|
2
|
declamabas
|
declamabatis
|
explebas
|
explebatis
|
exponebas
|
exponebatis
|
expoliebas
|
expoliebatis
| ||||||
|
3
|
declamabat
|
declamabant
|
explebat
|
explebant
|
exponebat
|
exponebant
|
expoliebat
|
expoliebant
| ||||||
|
Imperfectum indicativi passivi (czas przeszły niedokonany trybu oznajmującego strony biernej)
| ||||||||||||||
|
KON
|
I
|
II
|
III
|
IV
| ||||||||||
|
OS
|
SL
|
PL
|
SL
|
PL
|
SL
|
PL
|
SL
|
PL
| ||||||
|
1
|
declamabar
|
declamabamur
|
explebar
|
explebamur
|
exponebar
|
exponebamur
|
expoliebar
|
expoliebamur
| ||||||
|
2
|
declamabaris
|
declamabamini
|
explebaris
|
explebamini
|
exponebaris
|
exponebamini
|
expoliebaris
|
expoliebamini
| ||||||
|
3
|
declamabatur
|
declamabantur
|
explebatur
|
explebantur
|
exponebatur
|
lexponebantur
|
expoliebatur
|
expoliebantur
| ||||||
|
Futurum primum indicativi activi (czas przyszły I trybu oznajmującego strony czynnej)
| ||||||||||||||
|
KON
|
I
|
II
|
III
|
IV
| ||||||||||
|
OS
|
SL
|
PL
|
SL
|
PL
|
SL
|
PL
|
SL
|
PL
| ||||||
|
1
|
declamabo
|
declamabimus
|
explebo
|
explebimus
|
exponam
|
exponemus
|
expoliam
|
expoliemus
| ||||||
|
2
|
declamabis
|
declamabitis
|
explebis
|
explebitis
|
expones
|
exponetis
|
expolies
|
expolietis
| ||||||
|
3
|
declamabit
|
declamabunt
|
explebit
|
explebunt
|
exponet
|
exponent
|
expoliet
|
expolient
| ||||||
|
Futurum primum indicativi passivi (czas przyszły I trybu oznajmującego strony biernej)
| ||||||||||||||
|
KON
|
I
|
II
|
III
|
IV
| ||||||||||
|
OS
|
SL
|
PL
|
SL
|
PL
|
SL
|
PL
|
SL
|
PL
| ||||||
|
1
|
declamabor
|
declamabimur
|
explebor
|
explebimur
|
exponar
|
exponemur
|
expoliar
|
expoliemur
| ||||||
|
2
|
declamaberis
|
declamabimini
|
expleberis
|
explebimini
|
exponeris
|
exponemini
|
expolieris
|
expoliemini
| ||||||
|
3
|
declamabitur
|
declamabuntur
|
explebitur
|
explebuntur
|
exponetur
|
exponentur
|
expolietur
|
expolientur
| ||||||
|
Perfectum indicativi activi (czas przeszły dokonany trybu oznajmującego strony czynnej)
| ||||||||||||||
|
KON
|
I
|
II
|
III
|
IV
| ||||||||||
|
INF
|
declamavisse
|
explevisse
|
exposuisse
|
expolivisse
| ||||||||||
|
OS
|
SL
|
PL
|
SL
|
PL
|
SL
|
PL
|
SL
|
PL
| ||||||
|
1
|
declamavi
|
declamavimus
|
explevi
|
explevimus
|
exposui
|
exposuimus
|
expolivi
|
expolivimus
| ||||||
|
2
|
declamavisti
|
declamavistis
|
explevisti
|
explevistis
|
exposuisti
|
exposuistis
|
expolivisti
|
expolivistis
| ||||||
|
3
|
declamavit
|
declamaverunt
|
explevit
|
expleverunt
|
exposuit
|
exposuerunt
|
expolivit
|
expoliverunt
| ||||||
|
CZAS
|
Praesens indicativi
|
Imperfectum indicativi
|
Futurum I indivativi
|
Perfectum indicativi
| ||||
|
INF
|
esse
|
-
|
-
|
fuisse
| ||||
|
OS
|
SL
|
PL
|
SL
|
PL
|
SL
|
PL
|
SL
|
PL
|
|
1
|
sum
|
sumus
|
eram
|
eramus
|
ero
|
erimus
|
fui
|
fuimus
|
|
2
|
es
|
estis
|
eras
|
eratis
|
eris
|
eritis
|
fuisti
|
fuistis
|
|
3
|
est
|
sunt
|
erat
|
erant
|
erit
|
erunt
|
fuit
|
fuerunt
|
|
IMP
|
es
|
este
|
-
|
-
|
esto
|
estote
|
-
|
-
|
DEKLINACJA I
Przymiotniki i rzeczowniki rodzaju żeńskiego oraz rodzaju męskiego oznaczające nazwy zawodów, narodowości, zakończone na:
Nominativus singularis: -a
Genetivus singularis: -ae
|
PRZYPADEK
|
SINGULARIS
|
PLURALIS
|
|
Nominativus
|
fabula
|
fabulae
|
|
Genetivus
|
fabulae
|
fabularum
|
|
Dativus
|
fabulae
|
fabulis
|
|
Accusativus
|
fabulam
|
fabulas
|
|
Ablativus
|
fabula
|
fabulis
|
|
Vovativus
|
fabula
|
fabulae
|
DEKLINACJA II
Przymiotniki i rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na:
Nominativus singularis: -us, er, r
Genetivus singularis: -i
Przymiotniki i rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na:
Nominativus singularis: -um
Genetivus singularis: -i
|
PRZYPADEK
|
SL
|
PL
|
SL
|
PL
|
SL
|
PL
|
|
Nominativus
|
musculus
|
musculi
|
vesper
|
vesperi
|
bonum
|
bona
|
|
Genetivus
|
musculi
|
musculorum
|
vesperi
|
vesperorum
|
boni
|
bonorum
|
|
Dativus
|
musculo
|
musculis
|
vespero
|
vesperis
|
bono
|
bonis
|
|
Accusativus
|
musculum
|
musculos
|
vesperum
|
vesperos
|
bonum
|
bona
|
|
Ablativus
|
musculo
|
musculis
|
vespero
|
vesperis
|
bono
|
bonis
|
|
Vovativus
|
muscule
|
musculi
|
vesper
|
vesperi
|
bonum
|
bona
|
Rzeczowniki zakończone na -ius w nom. sing. w vocatiwie sing. mają długie -ī:
filius - filī!
zaimek: meus - mi!
rzeczownik: deus - deus!
Deklinacja III
Do deklinacji III zaliczają się rzeczowniki wszystkich rodzajów mających różnorodne zakończenia rodzajowe. Cechą charakterystyczną tej deklinacji jest zakończenie gen. sing na - ĭs. Deklinacja III nie jest paradygmatem jednolitym, dlatego wyróżnia się trzy typy jej odmiany ze względu na budowę wyrazu:
1. TYP SPÓŁGŁOSKOWY: należą rzeczowniki nierównozgłoskowe ( w gen sing. o jedną sylabę więcej) wszystkich rodzajów i mające jedną spółgłoskę kończącą temat fleksyjny. Temat odmienianego wyrazu uzyskujemy po odcięciu końcówki -ĭs w gen. sing.np.:
(femininum) (masculinum) (neutrum)
N. appetitio pragnienie viator wędrowiec ius prawo
G. appetition - ĭs pragnienia viator - ĭs wędrowca iur- ĭs prawa
D. appetition - ī pragnieniu viator - ī wędrowcowi iur - ī prawu
Acc. appetition - em pragnienie viator - em wędrowca ius prawo
Abl appetition - ĕ pragnieniem viator - ĕ wędrowcem iur - ĕ prawem
V. appetitio pragnienie! viator wędrowcze! ius prawo!
N. appetition - ēs pragnienia viator - ēs wędrowcy iur - a prawa
G. appetition - um pragnień viator - um wędrowców iur- um
D. appetition - ĭbus pragnieniom viator- ĭbus wędrowcom iur - ĭbus prawom
Acc.appetition - ēs pragnienia viator - ēs wędrowców iur - a prawa
Abl.appetition - ĭbus pragnieniami viator- ĭbus wędrowcami iur - ĭbus prawami
V. appetition - ēs pragnienia! viator - ēs wędrowcy! iur - a prawa!
Należy zwrócić uwagę na zmiany fonetyczne w tematach rzeczowników III deklinacji, dlatego też zawsze podaje się ich dwie formy podstawowe np.: homo, inis; furor, oris; palus, udis.
2. TYP MIESZANY: należą dwie grupy:
- rzeczowniki wszystkich rodzajów, których temat fleksyjny kończą dwie spółgłoski np.: pons, pontis; ars, artis; cor,cordis
- rzeczowniki równozgłoskowe w nom. sing. zakończone na - es i - is, które są rodzaju męskiego lub żeńskiego np.: fames, famis; auris, auris; hostis, hostis
(masculinum) (femininum) (neutrum)
N. pons most ars sztuka cor serce
G. pont - ĭs mostu art - ĭs sztuki cord - ĭs serca
D pont - ī mostowi art - ī sztuce cord - ī sercu
Acc. pont - em most art - em sztukę cor serce
Abl. pont - ĕ mostem art - ĕ sztuką cord - ĕ sercem
V. pons moście! ars! sztuko! cor! serce!
N. pont - ēs mosty art - ēs sztuki cord - ă serca
G. pont - ium mostów art - ium sztuk cord - ium serc
D. pont - ĭbus mostom art - ĭbus sztukom cord-ĭbussercom
Acc. pont - ēs mosty art - ēs sztuki cord - ă serca
Abl. pont - ĭbus mostami art - ĭbus sztukami cord - ĭbus sercami
V. pont - ēs mosty art - ēs sztuki! cord - ă serca!
3. TYP SAMOGŁOSKOWY(abl. sing. - i, gen. plur. - ium, nom. pl. - ia): należą rzeczowniki rodzaju nijakiego, zakończone w nom. sing. na - al, - ar, - e np.: anima, ,animalis; fictile, fctilis; iubar, iubaris;
N. animal zwierzę iubar światło fictile naczynie gliniane
G. animal - ĭs zwierzęcia iubar - ĭs światła fictil - ĭs naczyniagliniane
D. animal - ī zwierzęciu iubar - ī światłu fictil - ī naczyniu glinianemu
Acc. animal zwierzę iubar światło fictile naczynie gliniane
Abl. animal - ī zwierzęciem iubar - ī światłem fictil - ī naczyniem glinianym
V. animal zwierzę! iubar światło! fictile naczynie gliniane!
N. animal - ĭa zwierzęta iubar - ĭa światła fictil - ĭa naczynia gliniane
G. animal- ium zwierząt iubar- ium świateł fictil- ium naczyń glinianych
D. animal - ĭbus zwierzętom iubar - ĭbus światłom fictil - ĭbus naczyniom glinianym
Acc. animal- ĭa zwierzęta iubar - ĭa światła fictil - ĭa naczynia gliniane
Abl. animal-- ĭbus zwierzętami iubar - ĭbus światłami fictil-ĭbus naczyniami glinianymi
V. animal - ĭa zwierzęta! iubar - ĭa światła! fictil - ĭa naczynia gliniane!
Przymiotniki III deklinacji można podzielić na trzy grupy ze względu na ilość zakończeń rodzajowych:
- trzy zakończenia, np. saluber, salubris, salubre - zdrowy, a, e; equester, equestris, equestre - należący do jeźdźca
- dwa zakończenia, np. fortis, fortis, forte - silny, a, e; gravis, gravis, grave - poważny, a, e
- jedno zakończenie wspólne dla wszystkich rodzajów, którego formę podstawową stanowi nom. i gen. sing., np. dicax, acis - złośliwy, a, e; sapiens, entis - mądry, a, e
Przymiotniki III deklinacji odmieniają się wg paradygmatu deklinacji III typu samogłoskowego z wyjątkiem następujących przymiotników: pauper, eris - biedny, a, e; princeps, cipis - pierwszy, a, e; vetus, eris - stary, a, e; dives, itis - bogaty, a, e, które odmieniają się wg typu spółgłoskowego.
|
masculinum
|
femininum
|
neutrum
|
masc., fem.
|
neutrum
| |
|
N. V.
|
saluber
|
salubris
|
salubre
|
salubres
|
salubria
|
|
GEN.
DAT.
|
salubris
salubri
|
salubris
salubri
|
salubris
salubri
|
salubrium
salubribus
|
salubrium
salubribus
|
|
ACC.
|
salubrem
|
salubrem
|
salubre
|
salubres
|
salubria
|
|
ABL.
|
salubri
|
salubri
|
salubri
|
salubribus
|
salubribus
|
DEKLINACJA IV
Do deklinacji IV zaliczamy rzeczowniki, które mają temat zakończony na -ŭ. Należą do niej rzeczowniki rodzaju męskiego, zakończone w nom.sing. na -us oraz rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone w nom. sing. na -ū. O przynależności rzeczowników do tej deklinacji decyduje gen. sing. zakończony na -ūs. Oto kilka przykładów: motus, -us (m) - ruch; gelu, -us (n)
Paradygmat odmiany rzeczowników rodzaju męskiego
|
nomen casuum
|
singularis
|
pluralis
|
|
Nominativus
|
mot-us
|
mot-us
|
|
Genetivus
|
mot-us
|
mot-uum
|
|
Dativus
|
mot-ui
|
mot-ibus
|
|
Accusativus
|
mot-um
|
mot-us
|
|
Ablativus
|
mot-u
|
mot-ibus
|
|
Vocativus
|
mot-us
|
mot-us
|
Paradygmat odmiany rzeczowników rodzaju nijakiego
|
nomen casuum
|
singularis
|
pluralis
|
|
Nominativus
|
gel-u
|
gel-ua
|
|
Genetivus
|
gel-us
|
gel-uum
|
|
Dativus
|
gel-u
|
gel-ibus
|
|
Accusativus
|
gel-u
|
gel-ua
|
|
Ablativus
|
gel-u
|
gel-ibus
|
|
Vocativus
|
gel-u
|
gel-ua
|
Wyjątki IV deklinacji to rzeczowniki rodzaju żeńskiego, odmieniane ja k rzeczowniki rodzaju męskiego:
manus, -us- ręka; domus, -us -dom; tribus, -us -dzielnica; Idus, -uum -Idy
Rzeczownik domus, us ma odmianę nieregularną, łączącą deklinację II i IV
|
nomen casuum
|
singularis
|
pluralis
|
|
Nominativus
|
dom-us
|
dom-us
|
|
Genetivus
|
dom-us; dom-i
|
dom-uum; dom-orum
|
|
Dativus
|
dom-ui; dom-o
|
dom-ibus
|
|
Accusativus
|
dom-um
|
dom-us; dom-os
|
|
Ablativus
|
dom-u; dom-o
|
dom-ibus
|
|
Vocativus
|
dom-us
|
dom-us
|
Deklinacja V- zaliczamy do niej rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończone w nom. sing. na -es, w gen. sing. na -ei,np. effigies, effigiei - wizerunek; macies, maciei - chudość; pauperies, pauperiei - ubóstwo. Rzeczowniki takie jak fides, -ei -lojalnosć, wierność; spes, -ei - nadzieja są to singularia tantum, czyli rzecz. występujące tylko w liczbie pojedynczej.
|
PRZYPADEK
|
SL
|
PL
|
|
Nominativus
|
res
|
res
|
|
Genetivus
|
rei
|
rerum
|
|
Dativus
|
rei
|
rebus
|
|
Accusativus
|
rem
|
res
|
|
Ablativus
|
re
|
rebus
|
|
Vovativus
|
res
|
res
|
Orzeczenie imienne w języku łacińskim jest wyrażone za pomocą czasownika sum, esse oraz rzeczownika (przymiotnika, liczebnika). Orzecznik zawsze stoi w nominatiwie, w przeciwieństwie do języka polskiego, w którym tę część zdania wyraża narzędnik, np. Puella discipulaest. Dziewczyna jest uczennicą .
Dopełnienie bliższe występuje często w języku łacińskim w accusatiwie, czasownik jednak nie zmienia rekcji po jego zaprzeczeniu tak, jak to ma miejsce w języku polskim,np.Librum lego. Librum non lego. Czytam książkę. Nie czytam książki.
Accusativus duplex:
Stosowanie podwójnego akkusatiwu wiąże się z tym, że pewna czynność nie tylko kogoś dotyka , ale także czyni go kimś. Accusatiwus duplex występuje po czasownikach: nomino - nazywam, voco - wołam, apello - nazywam kogoś czymś; puto - uważam, existimo - uważam, habeo - uważam, mam kogoś za coś; facio - czynię, efficio - czynię, reddo - czynię kogoś czymś (kimś); declaro - mianuję kogoś na coś ( kogoś), eligo - wybieram, creo - czynię kogoś kimś (czymś), np.: Puto te amicum meum. Uważam cię za mego przyjaciela; Caesar se progeniem Veneris ducebat. Cezar uważał się za potomka Wenery;
W języku łacińskim występują czasowniki, w których jeden z accusatiwów jest ponadto przedmiotem czynności, np.: rogo aliquem aliquid - proszę kogoś o coś; celo aliquem aliquid - ukrywam coś przed kimś; doceo aliquem aliquid - nauczam kogoś czegoś; posco aliquem aliquid - żądam czegoś od kogoś; flagito aliquem aliqui - domagam się czegoś od kogoś, np.:
Helvetii Caesarem auxilium flagitabant. Helwetowie domagali się od Cezara pomocy.
Accusativus cum infinitvo jest konstrukcją, która swą funkcją odpowiada zdaniu podrzędnemu dopełnieniowemu w języku polskim. Accusativus cum infinitivo składa się z verbum regens (czasownika rządzącego), rzeczownika (zaimka, przymiotnika) w accusatiwie i czasownika w infinitiwie (bezokoliczniku). Należy zaznaczyć że, rzeczownik (zaimek, przymiotnik) w akusatiwie pełni w zdaniu podrzędnym dopełnieniowym rolę podmiotu, natomiast czasownik w infinitiwie rolę orzeczenia w tym zdaniu, a zatem odpowiednio będziemy je tłumaczyć w mianowniku i w formie osobowej czasownika dostosowanej do liczby podmiotu. Czasownikiem rządzącym konstrukcją A.C.I. może być czasownik oznaczający:
a. postrzeganie (verbum sentiendi): puto - sądzę, sentio - myślę, arbitror - uważam
b. mówienie (verbum dicendi): dico - mówię, loquor - mówię, nuntio - oznajmiam
c. wzruszenie (verbum affectus): doleo - martwię się, fleo - płaczę, laetor - cieszę się
d. wolę (verbum voluntatis): volo - chcę, nolo - nie chcę, veto - zabraniam, iubeo - rozkazuję, żeby
Tłumacząc verbum regens na język polski należy dodać partykułę "że", "aby", "ażeby".
Tu linguam Latinam discere potes. Możesz nauczyć się języka łacińskiego.
Podany przykład jest zdaniem prostym, ponieważ składa się z jednego orzeczenia. Można je przekształcić w zdanie złożone podrzędne dopełnieniowe, jeśli doda się czasownik postrzegania np.:
Puto te linguam Latinam discere posse. Sądzę, że możesz nauczyć się języka łacińskiego.
PUTO - VERBUM REGENS + PARTYKUŁA "ŻE" - TE - ZAIMEK W AKKUSATIWIE TŁUMACZONY W MIANOWNIKU + POSSE - CZASOWNIK W INFINITIWIE DOSTOSOWANY DO LICZBY I OSOBY PODMIOTU.
Wypada zaznaczyć, że występuje tutaj jeszcze jeden infinitivus discere, który jednakże jest dopełnieniem bliższym do czasownika posse.
A.C.I. może również pełnić funkcję podmiotu, jeśli występuje po czasowniku:
a. esse z przymiotnikiem albo rzeczownikiem, np.: necesse est - jest rzeczą konieczną, żeby; fama est - wieść niesie, że; mos est - jest zwyczaj, że; ambiguum est - jest rzeczą wątpliwą, żeby;
b. w formie bezosobowej, np.: decet - przystoi; constat - wiadomo, że, apparet - okazuje się, że, itp.
Infinitivus praesentis wyraża czynność równoczesną w stosunku do czynności wyrażonej verbum regens, natomiast infinitivus perfecti wyraża czynność wcześniejszą od tej, która jest w zdaniu nadrzędnym, np.:
Audio vos Cracoviae esse. Słyszę, że jesteście w Krakowie.
Audio vos Cracoviae fuisse. Słyszę, że byliście w Krakowie.
Dativus possesivus - celownik posiadacza występuje przy czasowniku esse i oznacza osobę, która jest w posiadaniu czegoś. Podmiotem gramatycznym takiego zdania jest rzecz , która jest posiadana, natomiast podmiotem logicznym rzeczownik wyrażony datiwem np.: Tibi multi libri sunt Ty masz wiele książek; Mihi nomen est Felix Mam na imię Felix.
Zmina strony z czynnej na bierną.
Mater filium amat. Matka kocha syna.
Filius a matre amatur. Syn jest kochany przez matkę.
Technika przekładu: a)dopełnienie w stronie czynnej pełni funkcję podmiotu w zdaniu w stronie biernej; b) podmiot występuje w ablatiwie z przyimkiem a, ab, natomiast jeśli podmiotem jest rzeczownik nieżywotny przyimek się pomija; c)w sytuacji, w której nie jest powiedziane kto jest wykonawcą danej czynności, czasownik tłumaczy się bezosobowo, np. traditur - podaje się, dicuntur - mówi się itp.
Nominativus duplex czyli podwójny nominatiwus występuje w funkcji podmiotu i orzecznika przy czasownikach, które są łącznikiem, np. esse - być, fieri - stawać się, maneo - pozostaję, nominor - bywam nazywany, vocor - nazywam się, habeor - bywam uważany, creor - wybiera się mnie itp. Występuje zatem po tych samych czasownikach co accusativus duplex tylko występujących w stronie biernej.
Ablativus temporis - odpowiada na pytanie kiedy? często stoi przy nim przyimek in, np. in pugna w walce, in iuventute w młodości. Bez przyimka stosuje się a) rzeczowniki oznaczające czas: annus, tempus, mensis, dies, hora, vigilia; b) rzeczowniki określone przydawką, np. extrema senectute, bello Punico primo; c) oraz określenia, które odpowiadają na pytanie przez jaki okres czasu? Diebus sex oppidum obsidebatur Miasto było oblegane przez sześć dni.
Czasowniki koniugacji III zakończone na -io
Bywają czasowniki III koniugacji rozszerzone w temacie indicatiwu praesentis o -i np. cupio, ere; facio, ere; capio, ere. W odmianie tego typu czasowników należy pamiętać, że samogłoska tematyczna, zwana spójką jest już obecna w temacie i nie trzeba jej dodawać, np. faci - o, faci - s, faci - t...faci - u - nt
Supinum stanowi czwartą formę podstawową czasownika i jednocześnie podaje trzeci temat czasownika, od którego można urobić participium perfecti passivi. Oto przykłady:
adoro, adorare, adoravi, adoratum = aby uwielbiać
moneo, monere, monui, monitum = aby upomnieć
statuo, statuere, statui, statutum = aby postawić
finio, finire, finivi, finitum = aby skończyć
Supinum występuje w dwóch przypadkach IV deklinacji: w accusativie i ablativie. Accusativus supini występuje przy czasownikach oznaczających ruch, np. vehi, mittere, ire, volare; używa się go dla wyrażenia celu i kierunku: Hannibal in Africam rediit defensum patriam Hannibal powrócił do Afryki dla obrony ojczyzny( aby bronić ojczyzny). Supinum ma taką samą rekcję jak czasownik, od którego pochodzi; defendere patriam. Supinum w ablativie pełni funkcję dopełnienia do niektórych przymiotników, np. diffcilis = trudny, facilis = łatwy, optimus = najlepszy, iucundus = miły, incredibilis = niewiarygodny, mirabilis = zadziwiający, horribilis = przerażający. Ablativus supini tworzymy przez dodanie do tematu czwartej formy czasownika końcówkę abl. singularis IV deklinacji -u, np. adorat(um)→adorat-u do uwielbienia; monit(um)→monit-u do upomnienia; statut(um)→statut-u do postawienia; finit(um)→finit-u do ukończenia. Formę tłumaczymy na język polski za pomocą przyimka do oraz rzeczownika odczasownikowego: difficile finitu trudne do ukończenia.
Zaimki dzierżawcze
meus,-a,-um - mój noster,-tra,-trum - nasz
tuus,-a,-um - twój vester,-tra,-trum - wasz
suus,-a,-um - swój suus,-a,-um - swój (ich)
Zaimki osobowe
|
SINGULARIS
| ||
|
Przypadek
|
Osoba pierwsza
|
Osoba druga
|
|
N
|
ego - ja
|
tu - ty
|
|
G
|
mei
|
tui
|
|
D
|
mihi
|
tibi
|
|
Acc.
|
me
|
te
|
|
Abl
|
me
|
te
|
|
PLURALIS
| ||
|
N
|
nos
|
vos
|
|
G
|
nostri - nas
nostrum - z nas
|
vestri - was
vestrum - z was
|
|
D
|
nobis
|
vobis
|
|
Acc.
|
nos
|
vos
|
|
Abl.
|
nobis
|
vobis
|
Zaimki osobowe mogą ulec wzmocnieniu poprzez dodanie formantów met, pte lub przez podwojenie, np. ego - met, se -se.
Zaimki wskazujące
is, ea, id - ten(on, tego rodzaju), ta (ona, tego rodzaju), to (ono, tego rodzaju).
|
SINGULARIS
| |||
|
Przypadek
|
m
|
f
|
n
|
|
N
|
is (ten)
|
ea (ta)
|
id (to)
|
|
G
|
eius
| ||
|
D
|
ei
| ||
|
Acc
|
eum
|
eam
|
id
|
|
Abl
|
eo
|
ea
|
eo
|
|
PLURALIS
| |||
|
N
|
ei (ii)
|
eae
|
ea
|
|
G
|
eorum
|
earum
|
eorum
|
|
D
|
eis (iis)
| ||
|
Acc
|
eos
|
eas
|
ea
|
|
Abl
|
eis (iis)
| ||
hic, haec, hoc - ten, ta, to (ten oto, ten mój, ten nasz, ten obecny)
|
SINGULARIS
| |||
|
Przypadek
|
m
|
f
|
n
|
|
N
|
hic (ten)
|
haec (ta)
|
hoc (to)
|
|
G
|
huius
| ||
|
D
|
huic
| ||
|
Acc
|
hunc
|
hanc
|
hoc
|
|
Abl
|
hoc
|
hac
|
hoc
|
|
PLURALIS
| |||
|
N
|
hi
|
hae
|
haec
|
|
G
|
horum
|
harum
|
horum
|
|
D
|
his
| ||
|
Acc
|
hos
|
has
|
haec
|
|
Abl
|
his
| ||
ille, illa, illud - tamten (ów), tamta, (owa), tamto (owo)
|
SINGULARIS
| |||
|
Przypadek
|
m
|
f
|
n
|
|
N
|
ille (ów)
|
illa (owa)
|
illud (owo)
|
|
G
|
illius
| ||
|
D
|
illi
| ||
|
Acc
|
illum
|
illam
|
illud
|
|
Abl
|
illo
|
illa
|
illo
|
|
PLURALIS
| |||
|
N
|
illi
|
illae
|
illa
|
|
G
|
illorum
|
illarum
|
illorum
|
|
D
|
illis
| ||
|
Acc
|
illos
|
illas
|
illa
|
|
Abl
|
illis
| ||
Zaimek ille, illa, illud oznacza zwykle coś (kogoś) dalszego w czasie i przestrzeni, np. illis temporibus (w tamtych [dawnych] czasach); może też znaczyć: ten znany, ogólnie znany, np. Achilles ille (ów znany Achilles); w zestawieniu z hic..., ille - hic odnosi się do członu drugiego, ille - do pierwszego.
iste, ista istud - ten twój, ten wasz, ta twoja, ta wasza, to twoje, to wasze
|
SINGULARIS
| |||
|
Przypadek
|
m
|
f
|
n
|
|
N
|
iste
|
ista
|
istud
|
|
G
|
istius
| ||
|
D
|
isti
| ||
|
Acc
|
istum
|
istam
|
istud
|
|
Abl
|
isto
|
ista
|
isto
|
|
PLURALIS
| |||
|
N
|
isti
|
istae
|
ista
|
|
G
|
istorum
|
istarum
|
istorum
|
|
D
|
istis
| ||
|
Acc
|
istos
|
istas
|
ista
|
|
Abl
|
istis
| ||
ipse, ipsa, ipsum - on sam, on właśnie, ona sama, ona właśnie, ono samo, ono właśnie - tak samo jak iste, ista, istud [ gen sing. ipsius]
idem, eadem, idem (ten sam, ta sama, to samo) odmienia się jak zaimek is, ea, id, a nieodmienny pozostaje przyrostek - dem.
|
SINGULARIS
| |||
|
Przypadek
|
m
|
f
|
n
|
|
N
|
idem
|
eadem
|
idem
|
|
G
|
eiusdem
| ||
|
D
|
eidem
| ||
|
Acc
|
eundem
|
eandem
|
idem
|
|
Abl
|
eodem
|
eadem
|
eodem
|
|
PLURALIS
| |||
|
N
|
eidem (iidem)
|
eaedem
|
eadem
|
|
G
|
eorundem
|
earundem
|
eorundem
|
|
D
|
eisdem (iisdem)
| ||
|
Acc
|
eosdem
|
easdem
|
eadem
|
|
Abl
|
eisdem (iisdem)
| ||
Zamki względne
|
SINGULARIS
| |||
|
Przypadek
|
m
|
f
|
n
|
|
N
|
qui (który)
|
quae (która)
|
quod (które)
|
|
G
|
cuius
| ||
|
D
|
cui
| ||
|
Acc
|
quem
|
quam
|
quod
|
|
Abl
|
quo
|
qua
|
quo
|
|
PLURALIS
| |||
|
N
|
qui
|
quae
|
quae
|
|
G
|
quorum
|
quarum
|
quorum
|
|
D
|
quibus
| ||
|
Acc
|
quos
|
quas
|
quae
|
|
Abl
|
quibus
| ||
Zaimek względny może rozpoczynać zdania względne przydawkowe, albo występować na początku zdania. W takich przypadkach można go tłumaczyć zaimkiem wskazującym.
Zaimek zwrotny
|
3 osoba singularis i pluralis
| ||
|
N
|
-
|
-
|
|
G
|
sui
|
siebie
|
|
D
|
sibi
|
sobie
|
|
Acc
|
se
|
siebie, się
|
|
Abl
|
se
|
sobą
|
Zaimka zwrotnego używa się tylko w odniesieniu do trzeciej osoby:
|
SINGULARIS
|
PLURALIS
| ||
|
lavo me
|
myję się
|
lavamus nos
|
myjemy się
|
|
lavas te
|
myjesz się
|
lavatis vos
|
myjecie się
|
|
lavat se
|
myje się
|
lavant se
|
myją się
|
Zaimek zwrotny w składni A.C.I. oznacza osobę, która jest wykonawcą czynności wyrażonej verbum regens, np.
Cicero dixit se electum consulem esse. Cyceron powiedział, że wybrano go na urząd konsula.
Zaimki nieokreślone
1.
|
SINGULARIS
| |||
|
Przypadek
|
m
|
f
|
n
|
|
N
|
quique (każdy)
quisque
|
quaeque (każda)
|
quidque (każde)
quodque
|
|
G
|
cuiusque
| ||
|
D
|
cuique
| ||
|
Acc
|
quemque
|
quamque
|
quodque
qiudque
|
|
Abl
|
quoque
|
quaque
|
quoque
|
|
PLURALIS
| |||
|
N
|
quique
|
quaeque
|
quaeque
|
|
G
|
quorumque
|
quarumque
|
quorumque
|
|
D
|
quibusque
| ||
|
Acc
|
quosque
|
quasque
|
quaeque
|
|
Abl
|
quibusque
| ||
Zaimki nieokreślone: quique, quaeque, quodque , czyli każdy, każda, każde (jako zaimki przymiotne) i quisque, quidque , czyli każdy, każde (jako zaimki rzeczowne pochodzące od quis, quid czyli kto, co lub ktoś, coś) są zbudowane w oparciu o ten zaimek oraz formant słowotwórczy - que, który modyfikuje jego pierwotne znaczenie. Może występować przy liczebnikach porządkowych, np. sexto quoque anno każdego szóstego roku (co pięć lat); z superlatiwem maximus quisque co największy ( każdy największy)
2.
|
SINGULARIS
| |||
|
Przypadek
|
m
|
f
|
n
|
|
N
|
quidam (pewien, jakiś)
quidam
|
quaedam (pewna, jakaś)
|
quiddam (pewne, jakieś)
quoddam
|
|
G
|
cuiusdam
| ||
|
D
|
cuidam
| ||
|
Acc
|
quendam
|
quandam
|
quoddam
quiddam
|
|
Abl
|
quodam
|
quadam
|
quodam
|
|
PLURALIS
| |||
|
N
|
quidam
|
quaedam
|
quaedam
|
|
G
|
quorundam
|
quarundam
|
quorundam
|
|
D
|
quibusdam
| ||
|
Acc
|
quosdam
|
quasdam
|
quaedam
|
|
Abl
|
qibusdam
| ||
Zaimki nieokreślone odmieniają się jak zaimek względny, natomiast przyrostki - dam, - piam pozostają niezmienione.
Przyimki
Z ablatiwem: a, ab, e, ex, de, cum, sine, pro, prae
Z accusatiwem: ad, apud, adversus, circum, inter, contra, ante, post, per, propter, intra, ob
Z accusatiwem lub ablatiwem: in, sub
Rzeczowniki specjalne:
|
PRZYPADEK
|
SL
|
PL
|
|
Nominativus
|
vis (siła)
|
vires
|
|
Genetivus
|
-
|
virium
|
|
Dativus
|
-
|
viribus
|
|
Accusativus
|
vim
|
vires
|
|
Ablativus
|
vi
|
viribus
|
|
Vovativus
|
-
|
vires
|
|
PRZYPADEK
|
SL
|
PL
|
|
Nominativus
|
domus (dom)
|
domus
|
|
Genetivus
|
domus
|
domorum (domuum)
|
|
Dativus
|
domui
|
domibus
|
|
Accusativus
|
domum
|
domos (domus)
|
|
Ablativus
|
domo
|
domibus
|
|
Vovativus
|
domus
|
domus
|
Rzeczownik domus w odpowiedzi na pytania dokąd? (domum), skąd? (domo), gdzie? (domi) występuje bez przyimka.
Participium perfecti passivi otrzymujemy z tematu supini, od którego odcinamy końcówkę -um, a następnie dodajemy końcówki I, II deklinacji -us, -a, -um.
adoro, adorare, adoravi, adoratum = adorat -us, -a, -um = uwielbiony, a, e
moneo, monere, monui, monitum = monit-us,-a,-um = upomniany, a, e
statuo, statuere, statui, statutum = statutus, -a, -um = postawiony, a, e
finio, finire, finivi, finitum = finit-us, -a, -um = skończony, a, e
Participium perfecti passivi odpowiada polskiemu imiesłowowi przymiotnikowemu biernemu.
Tryb oznajmujący czasu przeszłego dokonanego strony biernej (Indicativus perfecti passivi) tworzymy przez dodanie do participium perfecti passivi czasownika posiłkowego sum, esse w indicativie praesentis niezależnie od koniugacji.
SING.
- monitus, -a, -um sum zostałem upomniany
- monitus, -a, -um es zostałeś upomniany
- monitus, -a, -um est został upomniany
PLUR.
- moniti,-ae, -a sumus zostaliśmy upomnieni
- moniti,-ae, -a estis zostaliście upomnieni
- moniti,-ae, -a sunt zostali upomnieni
Bezokolicznik czasu przeszłego dokonanego strony biernej użyty w konstrukcji aci dostosowuje imiesłów w liczbie i rodzaju do podmiotu np.
Magistramdiscipulos punivisse scimus. [strona czynna]
accusativus infinitivus v.regens
Discipulos a magistra punitos esse scimus. [strona bierna]
accusativus infinitivus v. regens
Imiesłów czasu przyszłego strony biernej (Participium futuri passivi)
Participium futuri passivi tworzymy przez dodanie do tematu praesentis formantu - nd oraz końcówek I i II deklinacji, natomiast w koniugacji III i IV należy do tematu fleksyjnego dodać samogłoskę - e np.
I orno, are, avi, atum
ornandus,-a,-um - mający być ozdobiony/ ten, którego należy ozdobić
II teneo, ere, tenui, tentum
tenendus, a,-um - mający być trzymany, ten, którego należy trzymać
II scribo, ere, scripsi, scriptum
scribendus, -a, -um -mający być pisany, ten, którego należy napisać
IV finio, ire, ivi, itum
finiendus, -a, -um - mający być skończony, ten, którego należy skończyć
Imiesłów czasu przyszłego strony czynnej (Participium futuri activi)
Participium futuri activi tworzymy od tematu supini odcinając końcówkę -um i dodając wzamian -urus,-ura,-urum. Imiesłów czasu przyszłego strony czynnej odmienia się według paradygmatu deklinacji I i II.
I ornatum → ornaturus,-a-um - mający ozdabiać
II tentum → tenturus,-a,-um - mający trzymać
III scriptum → scripturus,-a,-um - mający pisać
IV finitum → finiturus,-a,-um - mający kończyć
Infinitivus futuri activi - bezokolicznik czasu przyszłego strony czynnej tworzymy opisowo przez dodanie do participium futuri activi czasownika posiłkowego sum, esse, fui w infinitivie praesentis, np.
I ornatarus, -a,-um esse - że będę ozdabiał/ że ozdobię
II tenturus,-a,-um esse - że będę trzymał /że przytrzymam
III scripturus, -a, -um - że napiszę/ że będę pisał
IV finiturus, -a, -um - że skończę/ że będę kończył
futurus,-a,-um esse (fore) - że będę
Infinitivus futuri activi wyraża czynność późniejszą w stosunku do czasu czynności wyrażonej przez verbum regens konstrukcji aci lub nci np.
Puellam lecturam esse video. (Widzę, że dziewczyna będzie czytała)
Pueros dormituros esse gaudeo. (Cieszę się, że chłopcy będą spać)
Discipulas recte responsuras esse scio. (Wiem, że uczennice będą poprawnie odpowiadać)
Participiumfuturi activi w składni aci i nci maliczbę, rodaj i przypadek dostosowany do podmiotu zdania podrzędnego.
Imiesłów czasu teraźniejszego strony czynnej (participium praesentis activi)
tworzymy przez dodanie do tematu praesentis czasownika cząstkę -nt. Cząstka -nt- przed -s w nom. sing. przeszła w -ns. W konugacji III i IV przed -nt- znajduje się spójka -e-.
Imesłów można przetłumaczyć na język polski za pomocą imiesłowu przymiotnikowego czynnego lub przysłówkowego , tenens: trzymający,-a,-e lub trzymając.
Participium praesentis activi odmienia się wg typu mieszanego deklinacji III:
|
SINGULARIS: r. żeński i męski
|
SL r. nijaki
| ||||
|
PRZY
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
np. IV
|
|
Nom
|
ornans
|
tenens
|
legens
|
finiens
|
finiens
|
|
Gen
|
ornantis
|
tenentis
|
legentis
|
finientis
|
finientis
|
|
Dat
|
ornanti
|
tenenti
|
legenti
|
finienti
|
finienti
|
|
Acc
|
ornantem
|
tenentem
|
legentem
|
finientem
|
finiens
|
|
Abl
|
ornante
|
tenente
|
legente
|
finiente
|
finiente
|
|
Voc
|
ornans
|
tenens
|
legens
|
finiens
|
finiens
|
|
PLURALIS
|
PL
| ||||
|
Nom
|
ornantes
|
tenentes
|
legentes
|
finientes
|
finientia
|
|
Gen
|
ornantium
|
tenentium
|
legentium
|
finientium
|
finientium
|
|
Dat
|
ornantibus
|
tenentibus
|
legentibus
|
finientibus
|
finientibus
|
|
Acc
|
ornantes
|
tenentes
|
legentes
|
finientes
|
finientia
|
|
Abl
|
ornantibus
|
tenentibus
|
legentibus
|
finientibus
|
finientibus
|
|
Voc
|
ornantes
|
tenentes
|
legentes
|
finientes
|
finientia
|
Ablativus singularis może mieć końcówkę typu samogloskowego -i, jeżeli imiesłów występuje w funkcji przymiotnika, np. de homine sapiente (o mądrym człowieku).
Składnia nazw miast
Nazwy miast, małych wysp, czy półwyspów występują bez przyimków, gdy stanowią odpowiedź na pytanie ubi? unde? quo?, należy wówczas użyć ich w odpowiednim przypadku.
Na pytanie ubi? gdzie? odpowiada locativus w przypadku singularia tantum I i II deklinacji, np. Romae - w Rzymie, Ressoviae - w Rzeszowie, Calissiae - w Kaliszu, Corinthi - w Koryncie; w pluralia tantum natomiast I, II deklinacji oraz III na pytanie odpowiada ablativus, np. Baiis - w Bajach, Carthagine - w Kartaginie, Sardibus - w Sardach.
Na pytanie unde? skąd? odpowiada ablativus w I i II deklinacji oraz III bez względu na liczbę rzeczownika , np. Carthagine - z Kartaginy, Cypro - z Cypru, Cannis - spod Kannów.
Na pytanie quo? dokąd? odpowiada accusativus we wszystkich deklinacjach, np. Carthaginem - do Kartaginy, Sades - do Sardów, Corinthum - do Koryntu, Cyprum - na Cypr, Baias - do Bajów, Neapolim - do Neapolu, Mytilenas - do Mityleny.
Nominativus cum infinitivo
Konstrukcja pełni rolę zdania dopełnieniowego podobnie jak acc. cum inf., występuje po tych samych czasownikach, ale w formach strony biernej. W tej konstrukcji podmiot, a także orzecznik wyrażone są w nominatiwie, natomiast orzeczenie w infinitiwie. Verbum regens zgadza się z podmiotem pod względem liczby, osoby i rodzaju, np.
Homines sapientes esse videmur. Wydaje się, że jesteśmy ludźmi rozumnymi.
Czasownik rządzący tłumaczymy w formie nieosobowej, a N.C.I. oddajemy jako zdanie dopełnieniowe dodając spójnik "że".
Tryb oznajmujący czasu zaprzeszłego strony czyynej (Indicativus plusquamperfecti activi) tworzymy na bazie tematu perfecti czasownika i słowa posiłkowego sum, esse w indicatiwie imperfecti, np.
|
KON
|
I
|
II
| ||
|
OS
|
SL
|
PL
|
SL
|
PL
|
|
1
|
ornaveram - ozdobiłem był
|
ornaveramus
|
docueram - nauczyłem był
|
docueramus
|
|
2
|
ornaveras
|
ornaveratis
|
docueras
|
docueratis
|
|
3
|
ornaverat
|
ornaverant
|
docuerat
|
docuerant
|
|
KON
|
III
|
IV
| ||
|
OS
|
SL
|
PL
|
SL
|
PL
|
|
1
|
scripseram - napisałem był
|
scripseramus
|
puniveram - ukarałem był
|
puniveramus
|
|
2
|
scripseras
|
scripseratis
|
puniveras
|
puniveratis
|
|
3
|
scripserat
|
scripserant
|
puniverat
|
puniverant
|
Plusquamperfectum oznacza czynność przeszłą, wcześniejszą od innej czynności przeszłej. Występuje najcześciej w zdaniach czasowych.
Czasownik sum, esse, fui odmienia się w następujący sposób: fu - eram, fu - eras, fu - erat, fu - eramus, fu - eratis, fu - erant.
Tryb oznajmujący czasu zaprzeszłego strony biernej (Indicativus plusquamperfecti passivi) tworzymy przez dodanie do participium perfecti passivi czasownika posiłkowego sum, esse w indicativie imperfecti.
SING.
- monitus, -a, -um eram zostałem (był) upomniany
- monitus, -a, -um eras zostałeś (był) upomniany
- monitus, -a, -um erat został (był) upomniany
PLUR.
- moniti, -ae, -a eramus zostaliśmy (byli) upomnieni
- moniti, -ae, -a eratis zostaliście(byli) upomnieni
- moniti, -ae, -a erant zostali (byli) upomnieni
Tryb oznajmujący czasu przyszłego II strony czynnej (Indicativus futuri II activi) tworzymy poprzez dodanie do tematu perfecti czasownika indicativus futuri primi czasownika sum, esse fui, np. contemps - ero zlekceważę, contemps - eris zlekceważysz itd. Futurum exactum indicatiwvi activi przedstawia się następująco:
fu - ero, fu - eris, fu - erit,fu - erimus, fu - eritis, fu - erint. Indicativus futuri II activi służy do wyrażenia czynności przyszłej, ale uprzedniej w stosunku do innej czynności przyszłej.
Tryb oznajmujący czasu przyszłego II strony biernej (Indicativus futuri II passivi) jest oparty na participium perfecti passivi i czasowniku sum, esse w indicativie futuri.
SING.
- monitus, -a, -um ero zostanę upomniany
- monitus, -a, -um eris zostaniesz upomniany
- monitus,-a, -um erit zostanie upomniany
PLUR.
- moniti, -ae, -a erimus zostaniemy upomnieni
- moniti, -ae, -a eritis zostaniecie upomnieni
- moniti, -ae, -a erunt zostaną upomnieni
