"Pan Tadeusz" pisana były w szczególnym momencie dziejowym: po upadku powstania listopadowego (1831). Epopeja ukazała się drukiem w Paryżu w 1834 roku. Pełny jej tytuł brzmi: "Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem". Utwór kończy epilog, rozpoczynający się słowami: "O tem, że dumać na paryskim bruku..."
Napisany ku "pokrzepieniu serc" utwór ocala wspomnienie "kraju lat dziecinnych", ale i prawdę o trudnym targanych wyrzutami sumienia polskich emigrantów na "paryskim bruku".
Miejscem akcji epopei jest Litwa, czas to pamiętne lata 1811-1812 (przemarsz wojsk napoleońskich). odzyskanie. Wydarzenia rozgrywają się w litewskim Soplicowie, trwają pięć letnich dni roku 1811 i jeden dzień roku 1812.
Tytuły kolejnych ksiąg określają jednocześnie opisane w nich najważniejsze zdarzenia:
Księga I - "Gospodarstwo". Najważniejsze jej wydarzenia, to: wakacyjny powrót tytułowego bohatera, studenta Tadeusza na wieś i powitalna uczta (kolacja) na jego cześć w domu Soplicy. Bohater spotyka również Zosię i rozmawia z Telimeną, a Rejent i Asesor rozpoczynają przy kolacji spór o Kusego i Sokoła.
Księga II - "Zamek". Rozpoczyna się opisem nieudanego polowanie na zająca ("Polowanie z chartami na upatrzonego"), ale jej najważniejszą częścią jest opowieść Gerwazego- "ostatniego z dworzan", w której zdradza Hrabiemu historię zamku jej właściciela Stolnika, "ostatniego z Horeszków". Księga kończy się decyzja o wspólnym grzybobraniu soplicowkisch mieszkańców i gości.
Księga III. - "Umizgi". Opisuje ona zbieranie grzybów, Telimena udaje się do świątyni dumania, flirtuje tam z Hrabią - pejzażysta i Tadeuszem. Grzybobranie. Sędzia wyjawia kobiecie wolę ojca Tadeusza - Jacka Soplicy, który pragnie wydać syna za Zosię.
Księga IV - "Dyplomatyka i łowy". Mickiewicz opisuje w niej szczegółowo przebieg polowania na niedźwiedzia myśliwskie obyczaje szlacheckie, podaje przepis na staropolski bigos, wspomina również o soplicowskiej karczmie Jankiela i o emisariuszu Robaku. Przypomina historię polowań;
"Knieje! Do was ostatni przyjeżdżał na łowy,
Ostatni król, co nosił kołpak Witoldowy (...)"
Księga V - "Kłótnia". Mimo że Tadeusza i Telimena godzą się w Świątyni dumania ("zgoda, ułatwiona za pośrednictwem mrówek'), spór o zamek toczą Sędzia i Gerwazy.
Księga VI - "Zaścianek". Poznajemy w niej drobną okoliczna szlachtę, Dobrzyńskich. Mickiewicz ukazuje jej deklasację, schłopienie. Robak czyni tutaj starania o przyszłość syna. W rozmowie z Sędzią mówi o planach odesłania zalecającej się do Tadeusza Telimeny i o ślubie chłopaka z Zosią, wspomina również o powstaniu.
Księga VII - "Rada". Bartek, zwany Prusakiem udziela "zbawiennych rad" o konieczności wstrzymania się od udziału w powstaniu do chwili, gdy na Litwę wkroczy Napoleon. Żądna walki szlachtę Gerwazy skrzykuje przeciwko Sędziemu: "Hajże na Soplice".
Księga VIII - "Zajazd". Hrabia zdobywa Soplicowo, a Robak wyjawia Sędziemu, że jest ojcem Tadeusza. Pijani zwycięzcy zasypiają po hucznej uczcie:
"Nakładają sto ognisk, warzą, skwarzą, pieką,
Gną się stoły pod mięsem, trunek płynie rzeką (...)
Lecz powoli zaczęli drzemać i poziewać(...)
Tak zwycięzców zwyciężył w końcu sen, brat śmierci".
Księga IX - "Bitwa". Śpiąca szlachta zostaje niespodziewanie napadnięta i zniewolona przez Moskali. Rozpoczyna się bitwa, w której bohaterstwem wykazują się Kropiciel i Maciek, a Konewka zasadzką ocala Soplicowo. Tadeusz walczy z Majorem.
Księga X - "Emigracja. Jacek". Najważniejszym wydarzeniem tej księgi jest długa, przedśmiertna spowiedź Jacka Soplicy. Opowiada w niej o swojej młodości, emigracji, powstańczych działaniach, zakonnym życiu. Uzyskuje przebaczenie Gerwazego i jego zapewnienie o wybaczeniu Horeszki, o znaku krzyża. List od generał Fiszera przynosi wiadomość o wypowiedzeniu wojny Rosjanom przez Napoleona. Nie jest to zgodne z prawdą historyczną. W sierpniu 1811 roku cesarz nie wypowiedział jeszcze bitwy, publicznie nie ogłaszał wiadomości o niej. Soplica umiera po przyjęciu ostatnich sakramentów, przebaczeniu Gerwazego i radosnej nowinie Fiszera.
Tadeusz dostaje od Zosi obrazek i relikwie, by o niej pamiętał.
Księga XI - "Rok 1812". Przynosi ona urzędową rehabilitację Jacka Soplicy, któremu pośmiertnie przyznano Legię Honorową. Zostaje w niej również spisana intercyza między Zosią a Tadeuszem, a zwaśnieni bohaterowie godzą się wzajemnie: Gerwazy i Protazy, Wojski i Asesor. Sędzia uroczyście zaprasza na ucztę zaręczynową Tadeusza i Zosi, Asesora i Horeczeszanki, Rejenta i Telimeny.
Księga XII - "Kochajmy się". Mickiewicz szczegółowo, z artyzmem opisuje "ostatnia ucztę staropolską". Wśród zabawy, w której uczestniczą również generałowie: Dąbrowski, Kniaziewicz, Pac i Małachowski toczą się rozmowy o wojnie, Maciek krytycznie ocenia możliwości polskiej armii i całą wojnę, walkę bez Boga. Cymbalista Jankiel daje wspaniały koncert, muzyką wyraża najradośniejsze i najbardziej dramatyczne momenty polskiej historii. Podkomorzy rozpoczyna poloneza, a Tadeusz i Zosia postanawiają decydują o uwłaszczeniu chłopów.
