Za pomocą nowel bardzo łatwo jest scharakteryzować realia i świat otaczający. Są utworami zwięzłymi, klarownymi w swej budowie, dlatego dosadnie prezentują powszechnie wyznawane ideały i hasła. Skupiają się wokół jednego wydarzenia lub jednostki, co gwarantuje ich czytelność i jasność przekazu, dlatego tak popularne były w pozytywizmie, którego literatura była tendencyjna, spełniała postulaty metodyczne i pedagogiczne. Pozytywistyczne nowele pokazują właściwe drogi, wyszydzają niewłaściwe postępowanie i rozumowanie, zachęcają do podjęcia trudu realizacji głównych ideologii epoki. Centralnymi kwestiami poruszanymi przez autorów nowel były:
- Konieczność podniesienia wykształcenia wiejskich dzieci - "Janko muzykant", "Antek";
- Równouprawnienie dla kobiet;
- Asymilacja żydów, zwiększenie tolerancji dla obcych nacji - "Mendel gdański";
- Konieczność podniesienia moralności, świadomości i kultury chłopstwa- "Szkice węglem";
- Podejście do ludzi starych, okazywanie im należytego szacunku i udzielania właściwej pomocy- "Miłosierdzie gminy".
Problemy, które poruszają nowele są często bardzo drastyczne i bolesne.
Szczególnym problemem w pozytywizmie była kwestia chłopów, których wreszcie zwolniono z obowiązków pańszczyźnianych, ale to wcale nie zagwarantowało im odpowiedniego bytu, gdyż nie posiadając choćby elementarnego wykształcenia nie umieli właściwie zadbać o swoje interesy, nie rozumieli swoich praw i przywilejów, nie byli w stanie odnaleźć się w otaczającej ich rzeczywistości. Ich bezradność i niewiedza są wykorzystywane przez bezwzględnych urzędników, nie mających skrupułów, aby ich wyzyskiwać. Chłopi nie potrafią korzystać z praw im należnych, jak dzieje się w "Szkicach węglem". Inne instytucje, które mogłyby im pomóc, nie czynią tego. Zarówno dla dworów, jak i kościoła chłopska egzystencja jest obojętna, gdyż wraz z wprowadzeniem uwłaszczenia pan został zwolniony z obowiązku przejmowania się chłopem. Nikt nie przyczynia się do poprawy ich bytu, do udzielenia im rad, wskazówek, douczenia ich. Nieposiadanie przez chłopów wiedzy i doświadczenia w kierowaniu własnym życiem sprawiają, że kto może żeruje na ich nieszczęściu, manipuluje nimi.
