Filozofowie oświeceni – przegląd prezentowanej problematyki

Początek każdej epoki literackiej w sposób konieczny łączy się z powstaniem nowych systemów filozoficznych, które w dużym stopniu opierają się na negowaniu wartości uznawanych za kluczowe we wcześniejszych okresach. Podobnie sytuacja przedstawiała się w XVIII wieku, kiedy to do głosu doszli filozofowie oświeceni poddający w wątpliwość prawdy moralne osiągnięte przez ich barokowych poprzedników. Celem tego wypracowania jest dokonać przeglądu osiągnięć myślicieli oraz pokrótce przedstawić dorobek głównych twórców epoki.

Ogólnie rzecz ujmując, można określić wiek XVIII wiekiem filozofów właśnie, bowiem światło dzienne ujrzało w tym czasie niezwykle dużo dzieł różnorodnie charakteryzujących ludzkie życie. Oświeceniowy ruch umysłowy kładł duży nacisk na konieczność samodzielnego poznania świata oraz jego doświadczenie w oparciu o indywidualne doznanie i umiejętności charakteryzujące podmiotu rozpoznającego konkretną rzeczywistość. Towarzyszyło temu poszukiwanie niezmiennych praw ludzkiej natury, przejawiające się w wyraźnych fascynacjach kulturami pierwotnymi, manifestowanie harmonii egzystencjalnej oraz hedonistyczne zaspokojenie potrzeby szczęścia. Aby jednak nadać pracy charakter przeglądu, postaram się przybliżyć poglądy filozoficzne głównych myślicieli okresu oświecenia. Trudno jest wskazać najważniejszego spośród dość licznego grona twórców, dlatego dokonam przedstawienia nie nadając mu wymiaru hierarchicznego bądź alfabetycznego.

Stwierdzono, że okres oświecenia był okresem filozofów, a jak wiadomo intelektualne poznanie świata często staje w opozycji z dogmatami wiary chrześcijańskiej. Kluczową rolę w rozdzieleniu filozofii i nauki Kościoła odegrał Immanuel Kant, który istoty obecności człowieka oświeconego w pewnej rzeczywistości opiera się na zrozumieniu różnicy między rozumowym postrzeganiem świata a ślepej wierze w moc objawienia. Jego prace filozoficzne dużo miejsca poświęcają właśnie próbom definiowania cudów bądź rzekomych cudów za pomocą ogólnie rozumianych i uznawanych środków poznawczych. Doskonałą ilustracją jego systemu filozoficznego mogą być doskonale znane słowa, będące cytatem z jego twórczości: Niebo gwiaździste nade mną, prawo moralne we mnie…

Wydaje się, że powiedzenie Cogito ergo sum, stało się jedną z pobudek odnowienia myśli filozoficznej powstałych w dobie baroku. Autorem jego jest Kartezjusz dający niezwykle wielkie zaufanie możliwościom ludzkiego rozumu oraz jego sile oddziaływania na zastawaną rzeczywistość. Jego wiara w możliwości rozpoznania oraz późniejszego zdefiniowania świata wyłącznie przy użyciu kategorii wynikających z intelektualnego zaangażowania w procesy określenia miejsca człowieka wobec sił przyrody określono mianem racjonalizmu, jemu samemu zaś nadano miano ojca tegoż systemu filozoficznego.

Nieco inaczej pragnął doświadczać rzeczywistość Francis Bacon, który to pragnął za pomocą swoich zmysłów doświadczyć całości świata bądź konkretnego zjawiska, aby móc je później w sposób najbardziej prawdziwy i subiektywny opisać i tym samym określić jego miejsce w świecie wiedzy teoretycznej. Jego filozofia przyczyniła się do ugruntowania nauk biologiczno - przyrodniczych a być może także do powstania późniejszych teorii poznania ludzkości, np. teorii Darwina.

Filozofię przeciwną rozumowemu poznaniu głosił angielski myśliciel David Hume. Jego myśl określić można jako empiryzm sensualistyczny, ponieważ wyrosła ona w duchu charakterystycznego dla filozofii brytyjskiej skupienia nad mówieniem o faktach i absolutnie doświadczalnej rzeczywistości. Nie ograniczał się on do rozważań pozostających jedynie na gruncie teorii poznania, ale odwoływał się do faktów oraz treści wynikających z indywidualnego obcowania ze światem ludzi i natury. Nie popadając w skrajności, wykreował ideę filozoficzną opartą zdroworozsądkowym podejściu do definiowanego problemu. Należy wspomnieć, że bardzo dużą wagę przywiązywał do obecności w życiu każdego człowieka religii, którą określa jednak jako konieczny wytwór ludzkości, możliwy do opisania przy użyciu kategorii psychologicznych.

W podobnym tonie wypowiadał się inny brytyjski filozof - John Lock. Jest on autorem twierdzenia, że każdy człowiek rodzi się z dokładnie takimi samymi szansami, ponieważ każdemu przypisana jest identyczna tabula rasa, czyli czysta karta. Zadaniem każdego zatem jest wypełnić ją w sposób najdoskonalszy z możliwych i właśnie to może być podstawą oceny wartości zasług każdego w życiu większej społeczności kulturalnej.

Jedną z kolebek oświeceniowego radykalizmu była Francja, zaś jednym z kluczowych autorów tegoż okresu był bez wątpienia Jan Jakub Rousseau. Głosił on pogląd, że prawo natury jest niezmienne i nawet Bóg nie ma prawa ingerować w jego naturalne procesy, zatem próżne są wszelkie modlitwy i ofiary składane z wiarą, że można za ich sprawą osiągnąć jakąkolwiek zmianę. Drugim postulatem, który wniósł Rousseau do kultury europejskiej jest przekonanie, iż człowiek, jako istota inteligentna, nie może być przedmiotem manipulacji władzy państwowej, co więcej właśnie jego intelekt jest właściwym powodem traktowania go jako jednostki istotnej dla rozwoju całości kultury. Dotarcie poszczególnych osób do stanu bądź miejsca, w którym znajdują one ukojenie lub poczucie zaspokojenia energii duchowej jest warunkiem koniecznym postępu kulturalnego i społecznego każdej zbiorowości. Poglądy te wyłożone głównie w Nowej Heloizie, przyczyniły się do powstania nowego nurtu w literaturze i sztuce, który określany jest mianem sentymentalizmu. Warto w tym miejscu dodać, że Rousseau głosił jako jeden z pierwszych konieczność powrotu człowieka do natury.

Ciekawym wariantem tego sposobu myślenia jest teoria zaprezentowana przez Georga Berkeleya, który twierdził, że wartość poznania świata zależy od ilości zaangażowanych w poznanie zmysłów. Z drugiej zaś strony twierdził, że każdy przedmiot oprócz wymiaru możliwego do określenia za pomocą wspomnianych zmysłów, zatem powonienia, wzroku, słuchu, dotyku i smaku, posiada wymiar metafizyczny, który wymyka się definicji i za każdym razem powstaje jako nieco inny. Jego system określa się mianem idealizmu empirycznego, bowiem zakłada istnienie czegoś więcej niż jedynie substancjalnego wymiaru poszczególnych przedmiotów, zatem moglibyśmy określić wymiar istnienia czegoś wyłącznie na podstawie świadomych oddziaływań owego czegoś na nasz zmysł estetyczny nie postrzegając tego czegoś za pomocą żadnego ze zmysłów i zachowując stałą świadomość istnienia.

Podsumowując przedstawione poglądy filozoficzne myślicieli doby oświecenia, wysnuć można kilka zasadniczych wniosków. Oto z pewnością podstawową kategorią obecności i wartości człowieka jest rozum i jego możliwości poznania rzeczywistości. Krytyka teorii poznania osiągniętych w baroku przebiega głównie w płaszczyźnie negacji obecności boskiej interwencji w życiu fauny i flory, ale także w życiu każdej jednostki myślącej. Kluczowymi kategoriami stały się więc rozum, zmysły i poznanie doświadczalne, za pomocą których filozofie pragnęli definiować świat oraz sytuację współczesnych im ludzi.