Nurty filozoficzne w Europie w XIX wieku.

W wieku XIX pojawiły się nowe ruchy i  nurty filozoficzne, które wywarły olbrzymi wpływ na wydarzenia polityczne w wielu państwach europejskich. Ich rola i znaczenie była tym wielka, iż stały się one podstawą dla rozwoju XX-wiecznych koncepcji państwa totalitarnego. Nacjonalizm, rasizm, socjalizm, czy komunizm wpisały się na trwałe w dzieje współczesnego świata.

I. KWESTIA ROBOTNICZA. KOMUNIZM.

a). Karol Marks i Fryderyk Engels – socjalizm naukowy.

W ostatnich dziesięcioleciach XIX wieku rozwinęła się szeroko pojmowana kwestia robotnicza. W wielu państwach powstawały, początkową drogą konspiracji, związki i partie polityczne, które w swym programie nawiązywały bezpośrednio do ideologii komunistycznej. Ich podstawę stanowił, opracowany wspólnie przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa w 1848 roku, „Manifest Komunistyczny”, który był w swej istocie pierwszym poważnym programem politycznym ruchu robotniczego. Dał on podwaliny pod rozwój tzw. socjalizmu naukowego, pozostającego niejako w opozycji do socjalizmu utopijnego, jaki reprezentowali w XVIII i na początku XIX wieku Robert Owen, czy Saint-Simon. Kolejne dzieła K. Marksa - „Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej”, czy „Kapitał” (tom I-III) udoskonaliły i rozwinęły myśl komunistyczną. Podobne znaczenie miały dzieła F. Engelsa, takie jak: „Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa” oraz „Ludwik Feuerbach i zmierz klasycznej filozofii niemieckiej”.

K. Marks i F. Engels rozwinęli teorię walki klas, która według ich koncepcji miała zmierzać do ustanowienia dyktatury proletariatu drogę rewolucji. Jej celem nadrzędnym stało się obalenie istniejącego ustroju kapitalistycznego oraz stworzenie nowego, bezklasowego społeczeństwa. W rozwoju historycznym społeczeństw, władza według nich należała kolejno do: właścicieli niewolników, feudałów i burżuazji. Kolejnym czwartym etapem (najbardziej doniosłym i jednocześnie najbardziej sprawiedliwym) miała być władza sprawowana przez dyktaturę proletariatu. Drogą do realizacji tych zamierzeń była światowa rewolucja, która zgodnie z oczekiwaniami i planami K. Marksa i F. Engelsa miała odnieść swe zwycięstwo we wszystkich krajach jednocześnie, lub co najmniej w krajach najbardziej rozwiniętych gospodarczo.

b). Reformizm.

Kierunek zwany reformizmem wystąpił w łonie samego ruchu robotniczego, jako wyraz dążeń w prawym skrzydle partii socjalistycznych. Kierunek ten nie wzywał do walki o obalenie ustroju kapitalistycznego drogą rewolucji, lecz domagał się przeprowadzenia reform społecznych. Osiągnięcie pełnego socjalizmu miało się odbyć na drodze nie rewolucji, lecz ewolucji, która wymagała współdziałania i sojuszu partii socjalistycznych z dość liberalną i postępową burżuazją (w koncepcji socjalizmu naukowego wrogiem klasy robotniczej). Reformizm był bardzo popularny zarówno w Niemczech, jak i  we Francji.

c). Rewizjonizm.

Głównym wyrazicielem tego ruchu był niemiecki działacz socjalistyczny Edward Bernstein. Uważał on za niesłuszną jedną z czołowych tez K. Marka, iż ustrój socjalistyczny nie ulega procesowi demokratyzacji. Podobnie jak inni socjaliści uważał on, że obalenie kapitalizmu i całkowite przejście do socjalizmu można dokonać jedynie na drodze pokojowej – drodze ewolucyjnej. Rewizjonizm zdobył wielu zwolenników, między innymi w samej Rosji. Zwalczał go jednak Włodzimierz Lenin, dla którego pełny socjalizm mógł się urzeczywistnić tylko na drodze rewolucyjnych przemian.

d). Anarchizm.

Anarchiści za naczelne zło uważali państwo, które było według nich źródłem wszelkiego zła i wyzysku społecznego. Anarchizm zaczął się rozwijać w XIX wieku. Jego głównym pionierem był francuski publicysta i socjolog Pierre Joseph Proudhon, który w 1840 roku opublikował swe główne dzieło pod tytułem „Co to jest własność”. Państwo według jego koncepcji mało zostać zastąpione poprzez społeczne porozumienie się i współdziałanie. Anarchizm miał wiele swych odcieni. Jeden z nich, nazwany anarchokomunizmem, znalazł dużo swych zwolenników w Rosji. Jednym z jego naczelnych propagatorów był Piotr Kropotkin. Anarchokomunizm widział możliwość bezpośredniego przejścia od państwa kapitalistycznego do bezpaństwowego ustroju komunistycznego. Ustrój ten miał się opierać na własności środków produkcji.

e). II Międzynarodówka. 

II Międzynarodówka, będąca kontynuacją rozwiązanej w 1876 roku I Międzynarodówki, była w istocie międzynarodową instytucją, która koordynowała całość ruchu robotniczego. Jej pierwsze posiedzenie i oficjalne założenie miało miejsce dnia 14 lipca 1889 roku na kongresie w Paryżu. Do jej najwybitniejszych uczestników i działaczy należeli: Jerzy W. Plechanow i Piotr Ławrow z Rosji, Eduard Saillant i Paul Lafargue z Francji oraz Wilhelm Liebknecht i August Bebel z Niemiec. Kongres paryski opracował wówczas wytyczne dla całego ruchu robotniczego, które dotyczyły zarówno społecznych, jak i politycznych zagadnień. Ustalono, iż przed robotnikami stoi bardzo ważny obowiązek, jakim miała być walka o obalenie ustroju kapitalistycznego. Sami robotnicy nie mogli w tej walce ograniczać się tylko do przedsięwzięć o charakterze ekonomicznym, ale prowadzić także działalność polityczną w postaci zakładania własnych partii socjalistycznych. Ogromne znaczenia miało także ustanowienie święta robotniczego na dzień 1 maja każdego roku, który miał charakteryzować się w organizowaniu w każdym państwie wielkich manifestacji.

Do wybuchu I wojny światowej w 1914 roku odbyło się 9 międzynarodowych zjazdów socjalistycznych: w Paryżu, Londynie, Brukseli, Zurychu, Amsterdamie, Stuttgardzie, Kopenhadze oraz w Bazylei. Uchwały i postanowienia II Międzynarodówki nie zawsze i nie wszędzie były respektowane. Z czasem w łonie jej głównych działaczy dochodziło do wielu walk o podłożu zarówno ideowy i programowym.

II.  NACJONALIZM.

Nacjonalizm jako kierunek w dziedzinie filozoficznej i ideowej, pojawił się w wieku XIX. Jest to ideologia, która interesy własnego narodu uważa za najważniejsze i która stawia je przed interesami innych narowów.  Interes narodowy w ujęciu nacjonalistów miał być podporządkowany wszystkim kwestiom moralnym, społecznym i politycznym. Zgodnie z poglądami W. Lenina w XIX wieku rozróżniano dwa podstawowe nacjonalizmy: nacjonalizm narodów uciskających i nacjonalizm narodów uciskanych. Głównym celem nacjonalizmu narodów uciskających było ekspansja wewnętrzna i zewnętrzna. Ta pierwsza skierowana było przeciwko mniejszościom narodowym w łonie samego kraju i zmierzała do ich wynarodowienia oraz ograniczenia ich praw. Ekspansja zewnętrzna dążyła do rozszerzenia granic państwa drogą agresji i podboju. Nacjonalizm narodów uciskanego walczył głównie o ustanowienie praw mniejszości narodowych oraz o zdobycie jak największych przywilejów dla członków swego narodu. 

 Duchowym ojcem niemieckiego nacjonalizmu, który zapisał się bardzo brutalnie w dziejach XX-wiecznego świata był Tritschke.

III. RASIZM.

  Rasizm był i jest zwyrodniałem przejawem nacjonalizmu. Na piedestał i najwyższą wartość stawia on rasę. Narody zaczęto z czasem wartościować i klasyfikować ze względu na rasę. Podstawę takich działań był pogląd o dziedziczeniu pewnych cech, takich jak: krew, która miała w pierwszej kolejności decydować o wartości rasy. Klasyfikacje te doprowadziły między innymi do tego, iż uznawano  wyższość rasy germańskiej, która miała być najdoskonalszą rasą ludzką. Wielkimi orędownikami wyższości rasy niemieckiej byli Francuz i Anglik. Joseph Arthur hr. de Gobineau w swej książce „Szkice o nierówności ras ludzkich”, która została ogłoszona w latach 1853-1954 wysunął pogląd o nierówności ras ludzkich na rasy niższe i rasy wyższe. Rasom wyższym przysługiwało według niego jedyne prawo do organizowania państwa i tworzenia kultury. Według niego najwyższą rasa miała być rasa aryjska, a spośród Aryjczyków najdoskonalszy typ tworzyli Germanie.

Houston Stewart Chamberlain (zniemczony Anglik) w 1889 roku wydał książę pod tytułem „Podstawy XIX wieku”, w której dał się rozpoznać, jako gorący zwolennik nierówności ras ludzkich. Według niego najwyższą kulturę wytworzyła rasa teutońska, złożona między innymi z Germanów, Celtów i zachodnich Słowian.

IV. SYJONIZM.

W 1896 roku ukazała się książka wiedeńskiego dziennikarza i literata pod tytułem „Państwo żydowskie”, w której jej autor dał wyraz poglądom, iż należy przyznać Żydom prawo do Palestyny, a następnie przeprowadzić wśród nich masowe akcje przesiedleńcze na tamte tereny. Był to tzw. program syjonizmu, który w 1897 roku został przyjęty na obradującym w Bazylei I kongresie żydowskim. Syjonizm popierał kolonizację Żydów w Palestynie, przy jednoczesnej konieczności organizacji Żydów do warunków i ustawodawstwa kraju w którym mieszkali. Kład on także nacisk na wzmacnianie wśród społeczności żydowskiej świadomości narodowej.