1. Wstęp

Odnawialne źródła energii, których potencjał techniczny w Polsce ocenia się na 3850 PJ rocznie są w stanie pokryć aż 90 % krajowego zapotrzebowania na energię. Spośród tych alternatywnych źródeł największe znaczenie odgrywa energia geotermalna, słoneczna i biomasy (ich łączny potencjał techniczny wynosi 3371 PJ/ rok). Z pozostałych, znaczenie choć znacznie mniejsze, mają zasoby energetyczne wody i wiatru (o potencjale 79 PJ/ rok), zaś potencjał energii fal i pływów do tej pory nie został w Polsce rozpoznany. Należy także pamiętać, że zasoby poszczególnych źródeł energii odnawialnej są rozmieszczone nierównomiernie na obszarze kraju, dodatkowo odznaczając się bardzo dużą zmiennością zarówno dobową jak i sezonową. Z tego też względu sumowanie potencjałów poszczególnych źródeł jest w jakimś stopniu obarczone błędem. Gdyby Polska korzystała z zasobów energii alternatywnej na poziomie krajów członkowskich Unii Europejskiej (udział w bilansie paliwowo- energetycznym w wysokości 6%) to dostarczałyby one 605 PJ energii czyli około 14 % obecnego zużycia energii pierwotnej. Faktycznie pokrywają jednak zapotrzebowanie w znacznie mniejszym stopniu (według oficjalnych danych jedynie 1,5 %), co świadczy o bardzo niskim wykorzystaniu energii odnawialnej. Niewielki jest też udział źródeł niekonwencjonalnych w zużyciu energii finalnej. Według szacunków wynosi on 2,4 %, podczas gdy w roku 1997 oficjalne statystyki, nie uwzględniające instalacji komercyjnych, określały jego udział na ok. 0,9 % zużycia ogólnego czyli na 5101,3 GWh. Najczęściej wykorzystywanymi źródłami energii odnawialnej w Polsce pozostają niezmiennie drewno oraz energia wodna. W ostatnim czasie na znaczeniu zyskuje także słoma, gaz wysypiskowy, a także energia geotermalna.

2. Polska polityka energetyczna a odnawialne źródła energii

Polska polityka energetyczna jak dotąd nie wspiera wykorzystywania źródeł odnawialnych. Nie istnieją żadne programy rządowe mające na celu promocję alternatywnych źródeł energii. Od kilku lat działają jednak prawne regulacje i pewne mechanizmy finansowe, których zadaniem jest wspomaganie rozwoju tego typu energetyki. Do najważniejszych należą: Program Małej Retencji, Ustawa o wspieraniu przedsięwzięć termomodernizacyjnych, Rozporządzenie Ministra Gospodarki sprawie obowiązku zakupu energii elektrycznej i ciepła ze źródeł niekonwencjonalnych.

Program Małej Retencji współtworzony przez Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej oraz Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa ma na celu przede wszystkim promocję przedsięwzięć zmierzających do poprawy stosunków wodnych oraz energetycznego wykorzystania wód śródlądowych poprzez budowę małych elektrowni wodnych.

Na mocy ustawy termomodernizacyjnej powstał fundusz udzielający kredytów na dwa zasadnicze cele: zmniejszenie energochłonności budownictwa oraz zastępowanie tradycyjnych źródeł ogrzewania alternatywnymi np. kotłowniami spalającymi biomasę.

Wspomniane powyżej Rozporządzenie Ministra Gospodarki dotyczy następujących źródeł energii: wodnej, wiatrowej, słonecznej, geotermalnej, biomasy stałej, a także biogazu oraz gazu wysypiskowego. Daje ono sposobność rozwoju tym wytwórcom energii, których instalacje nie przekraczają mocy 5 MW. Ministerstwo zastrzega jednak dwa przypadki, w których przedsiębiorstwa energetyczne nie muszą kupować energii ze źródeł niekonwencjonalnych. Są one zwolnione z tego obowiązku wtedy, gdy cena jednostkowa energii elektrycznej przekracza najdroższą lokalną ofertę dla sieci niskiego napięcia, a także wówczas, gdy cena jednostkowa alternatywnej energii cieplnej jest wyższa od maksymalnej pochodzącej ze źródeł konwencjonalnych.

3. Kompetencje władz centralnych i samorządowych w dziedzinie energetyki alternatywnej

Rozwój energetyki, w tym także alternatywnej uzależniony jest w znacznym stopniu od decyzji władz centralnych i lokalnych. Na szczeblu centralnym nie ma jednak organu w całości odpowiedzialnego za promowanie rozwoju niekonwencjonalnych źródeł energii. Zadania w tym zakresie są podzielone pomiędzy szereg departamentów w kilku ministerstwach, brakuje natomiast organu koordynującego te działania. Takie rozproszenie kompetencji utrudnia realizację najistotniejszego zadania jakie staje przed Rządem w tej kwestii, a mianowicie opracowania strategii większego wykorzystania energii ze źródeł niekonwencjonalnych. Nie sprzyja temu także fakt, iż znaczenie tego działu energetyki jest przez władze centralne marginalizowane. Na szczeblu rządowym największe kompetencje w zakresie energetyki, polityki z nią związanej, a także wprowadzania w życie znacznej części rozporządzeń wykonawczych do prawa energetycznego posiada Ministerstwo Gospodarki. Odpowiada ono przede wszystkim za bezpieczeństwo energetyczne kraju, a także za ograniczanie wpływu energetyki na środowisko naturalne przy jednoczesnym dbaniu o rozwój gospodarczy. Ponadto w kompetencjach tego resortu leży dostosowywanie regulacji prawnych Polski w dziedzinie energetyki do wymogów Unii Europejskiej, które polega przede wszystkim na: liberalizacji rynku energetycznego, dywersyfikacji źródeł energii, umożliwianie rozwoju lokalnym producentom energii, jak również propagowanie wzrostu wykorzystania źródeł odnawialnych. W ścisłej współpracy z Resortem Gospodarki pozostaje Urząd Regulacji Energetyki, którego rola polega na zatwierdzaniu cen obliczanych przez firmy produkujące energię. Do zadań Urzędu należy także wydawaniu koncesji obowiązujących wszystkich producentów energii cieplnej oraz elektrycznej, którzy wykorzystują alternatywne źródła energii o mocy powyżej 1MW. W przypadku paliw kopalnych granica ta jest znacznie wyższa i wynosi 50 MW.

Kwestie pozyskiwania energii ze źródeł odnawialnych leżą w kompetencjach Ministerstwa Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. Resort ten jest bowiem odpowiedzialny za redukcję emisji zanieczyszczeń powietrza, do której Polska zobowiązała się na szczeblu krajowym oraz poprzez podpisanie porozumień międzynarodowych (Ramowa Konwencja Klimatyczna ONZ, Protokół z Kioto, Konwencja o Transporcie Zanieczyszczeń Powietrza na Duże Odległości). Ministerstwo ratyfikowało szereg porozumień dwustronnych na rzecz ochrony powietrza, między innymi z Holandią w ramach Programu Joint Implementation, a także innych umów bilateralnych (np. z Danią). Resort Ochrony Środowiska odpowiedzialny jest również za ochronę zasobów wodnych i geologicznych, co ma swoje bezpośrednie przełożenie w decyzjach dotyczących użytkowania energii geotermalnej. Dodatkowo jest on dysponentem funduszy proekologicznych, które mogą być również udzielane na wspieranie rozwoju energetyki ze źródeł niekonwencjonalnych. Trzecim ministerstwem zainteresowanym promowaniem alternatywnych źródeł energii jest Resort Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej. To zainteresowanie wynika z troski o prawidłowe funkcjonowanie obszarów wiejskich, a ściśle rzecz biorąc o zapewnienie szeregu korzyści, które z rozwoju tej gałęzi energetyki mogą wynikać. Niewątpliwie wieś polska zyskałaby na jej upowszechnieniu choćby poprzez gwarancję stałych dostaw energii (nawet w przypadku rozproszenia mieszkańców na danym obszarze), wygenerowanie nowych miejsc pracy przy produkcji oraz obsłudze urządzeń, a także samej produkcji energii, zmniejszenie ilości zanieczyszczeń dostających się do atmosfery wskutek ograniczenia emisji niskiej, czy wreszcie wykorzystanie rolnicze gruntów ubogich bądź skażonych pod uprawę roślin energetycznych, a tym samym dywersyfikację profilu produkcji rolnej. W celu osiągnięcia choć części z wyżej wymienionych korzyści Ministerstwo wspiera działania wielu jednostek takich jak: instytuty badawcze, Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa, Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa, wojewódzkie ośrodki doskonalenia rolniczego. Ponadto Resort ten, dążąc do restrukturyzacji rolnictwa, kładzie szczególny nacisk na zmianę profilu produkcji rolnej m. in. poprzez wprowadzanie jako uprawnych roślin energetycznych, a także poprawę poziomu życia mieszkańców wsi, wskutek rozbudowy infrastruktury, w tym sieci ciepłowniczej opartej na energii wytwarzanej na bazie biopaliw. Oprócz szczebla centralnego, także władze wojewódzkie mogą przyczyniać się do zwiększenia produkcji i wykorzystania energii pochodzącej z niekonwencjonalnych źródeł. Do zadań tych władz należy głównie tworzenie planów rozwoju, ze wskazaniem zadań priorytetowych. Szczególnie wiele do powiedzenia w zakresie tworzenia tego typu opracowań powinny mieć wojewódzkie wydziały ochrony środowiska, wydziały rozwoju regionalnego oraz jednostki regionalne odpowiedzialne za rolnictwo i doskonalenie rolnicze. Jeszcze inną role w zakresie wspierania alternatywnych źródeł energii mają do spełnienia władze lokalne czyli samorządy powiatowe oraz gminne. Na szczeblu tym istnieje bardzo wiele zadań, przy realizacji których decydenci mogą podejmować promocję tej gałęzi energetyki. Istotnym tego typu zadaniem jest konieczność ograniczania niskiej emisji zanieczyszczeń powietrza, która nie jest możliwa bez modernizacji starych palenisk i wprowadzania nowoczesnych urządzeń. Przy tej okazji istnieje możliwość wspierania rozwoju źródeł odnawialnych, które nie zatruwają środowiska, a jednocześnie są dostępne lokalnie. Kolejną okazją do wdrażania energetyki alternatywnej jest budowa oczyszczalni ścieków i wysypisk śmieci. Przy realizacji tego priorytetowego dla samorządów zadania można promować idee energetycznego wykorzystania gazów z fermentacji odpadów komunalnych oraz osadów ściekowych. Tego typu rozwiązanie pozwala pozyskać energię w sposób ekologiczny. Ustawa Prawo Energetyczne narzuca na władze samorządowe obowiązek umieszczania w lokalnych planach energetycznych wykorzystania choć w niewielkim stopniu energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych. Oprócz tego urzędnicy szczebla lokalnego mogą z własnej inicjatywy promować tego typu rozwiązania i wykorzystywać je przy zaspokajaniu zapotrzebowania ludności na energię cieplną, elektryczną, ale również realizując własne potrzeby (energia dla budynków publicznych np. szkół, przedszkoli, szpitali oraz budynków administracji samorządowej np. siedziby Urzędu Gminy)

4. Finansowanie inwestycji z zakresu energetyki alternatywnej

Z punktu widzenia osób i instytucji pragnących podjąć się produkcji energii ze źródeł odnawialnych bardzo ważną kwestią jest finansowanie tego typu inwestycji. Opiera się ono na kredytach oraz dotacjach pochodzących z banków, funduszy i fundacji, które mają na celu dbałość o poprawę warunków środowiskowych oraz poziom życia ludności w skali krajowej, a nierzadko też międzynarodowej. Udzielaniem kredytów na realizację projektów z zakresu energetyki alternatywnej zajmuje się w Polsce co najmniej pięć instytucji finansowych.

Pierwszą z nich jest Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej mający do dyspozycji ok. 400 milionów złotych rocznie. Kwota ta przeznaczona jest głównie do kredytowania dużych projektów, rekomendowanych przez władze wojewódzkie. Najczęściej udzielane są pożyczki preferencyjne, których oprocentowanie uzależnione jest od przewidywanych korzyści środowiskowych mających wystąpić wskutek realizacji inwestycji (oprocentowanie od 0,3 do 0,8 stopy refinansowej). Warunki uzyskania kredytu są różne w każdym z 16 województw, gdyż poszczególne oddziały wojewódzkie Funduszu, oprócz udzielania pomocy finansowej, mają także zadania własne wyznaczone corocznie do realizacji. Zwykle jednak fundusze wojewódzkie udzielają kredytów preferencyjnych do 50 % kosztów inwestycji. Kolejnymi tego typu instytucjami finansowymi są: Bank Ochrony Środowiska kredytujący na zasadach preferencyjnych zarówno inwestycje proekologiczne jak i z zakresu energetyki odnawialnej (osobna linia kredytowania), Fundacja Rolnicza wspierająca finansowo działania na rzecz poprawy stosunków wodnych na obszarach wiejskich, w tym budowę małych elektrowni wodnych, a także Bank Gospodarki Żywnościowej także promujący wykorzystanie alternatywnych źródeł energii w rolnictwie. Ponadto istnieje potencjalna możliwość zaciągania kredytów z nowo powstałego Globalnego Funduszu Węglowego, który stanowi jednostką podległą Bankowi Światowemu.

Odrębną formę pomocy materialnej przy realizacji inwestycji z zakresu wykorzystania w energetyce źródeł odnawialnych stanowią dotacje udzielane przez szereg instytucji finansowych. Tak jak w przypadku kredytów, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej dotuje inwestycje o zasięgu krajowym lub ponadregionalnym. Oprócz dotowania pilotażowych przedsięwzięć mających na celu pozyskiwanie energii w sposób niekonwencjonalny, Fundusz wspiera również pewne projekty edukacyjne. Wojewódzkie oddziały pomagają finansowo organizacjom społecznym i władzom lokalnym, jednak podobnie jak w przypadku kredytów, regionalne strategie ochrony środowiska determinują zadania priorytetowe tych funduszy. Na szczeblu samorządowym fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej nie mają już osobowości prawnej, jednak podobnie jak na poziomie regionalnym i centralnym wspierają finansowo przedsięwzięcia proekologiczne.

Na wszystkich trzech szczeblach pieniądze zarządzane przez fundusze pochodzą przede wszystkim z kar i opłat za niewłaściwe korzystanie ze środowiska (m. in. za zanieczyszczanie powietrza, wód, produkcję odpadów, bezprawną wycinka drzew) ponoszonych zarówno przez przedsiębiorstwa jak i osoby prywatne W ten sposób najwięcej pieniędzy (połowę wszystkich kar) trafia do funduszy wojewódzkich, 20 % do Narodowego Funduszu, tyle samo do gminnych, a 10 % do funduszy powiatowych.

Interesujący sposób finansowania ma inna fundacja wspierająca działania proekologiczne na obszarze Polski - EkoFundusz. Na mocy porozumień bilateralnych pomiędzy Polską a Stanami Zjednoczonymi, Francją, Włochami, Szwajcarią, Austrią oraz Szwecją, kraje te umorzyły część polskiego zadłużenia stawiając warunek, że równowartość tego zadłużenia przeznaczona zostanie na szereg działań z zakresu szeroko rozumianej ochrony środowiska np. na zapewnienie bioróżnorodności, zmniejszanie zanieczyszczeń transgranicznych, a także wspieranie rozwoju odnawialnych źródeł energii (do 50 % kosztów inwestycyjnych). Energetyka odnawialna pozostaje także w kręgu zainteresowań Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP), a ściśle biorąc działającego z jego ramienia Programu Małych Dotacji Globalnego Funduszu Środowiska. Ostatnio uznał on wspieranie inwestycji z dziedziny energetyki odnawialnej za jedno ze swoich zadań priorytetowych. W ramach Programu określona została maksymalna kwota dofinansowania, o którą mogą ubiegać się władze samorządowe oraz organizacje pozarządowe; wynosi ona równowartość 50 000 dolarów. Oprócz wyżej wymienionych instytucji inwestorzy ubiegać się mogą również o dotacje w Fundacji Partnerstwo dla Środowiska, zajmującej się między innymi wspieraniem rozwoju odnawialnych źródeł energii.

5. Pozostałe organizacje promujące wykorzystywanie odnawialnych źródeł energii Przy omawianiu organizacji i instytucji angażujących się w promocję energetyki odnawialnej nie można zapomnieć o Europejskim Centrum Energii Odnawialnej. Centrum powstało w roku 1994 przez Komisje Europejską, zaś w roku 1997 pozostaje w ścisłej współpracy z jednostkami badawczymi Ministerstwa Rolnictwa. Omawiana instytucja angażuje się w politykę energetyczną kraju, propaguje wykorzystywanie źródeł odnawialnych jako bardziej przyjaznych środowisku, tańszych i bezpieczniejszych.

Ważną rolę w propagowaniu niekonwencjonalnych źródeł energii w Polsce odgrywają następujące jednostki: Polski Klub Ekologiczny, Fundacja Efektywnego Wykorzystania Energii, Towarzystwo Rozwoju Małych Elektrowni Wodnych, Polskie Towarzystwo Energetyki Wiatrowej, Polskie Towarzystwo Energetyki Słonecznej, Polska Asocjacja Geotermalna, Polskie Towarzystwo Biomasy. Są to organizacje pozarządowe, które aktywnie angażują się w ustalanie trendów polskiej energetyki. Wszystkie one należą do Rady ds. Rozwoju Wykorzystania Odnawialnych Źródeł Energii, która skupia także kręgi polityczne, finansowe i eksperckie.

6. Charakterystyka stopnia wykorzystania poszczególnych źródeł energii odnawialnej w Polsce. Rynek urządzeń dla energetyki niekonwencjonalnej

W celu bardziej szczegółowej charakterystyki możliwości oraz faktycznego wykorzystania alternatywnych źródeł energii w Polsce, przedstawione zostaną informacje na temat potencjału tej energii, w zestawieniu z jej faktycznym wykorzystaniem, a także z uwzględnieniem przedsiębiorstw dostarczających m. in. urządzeń do jej pozyskiwania.

a) energia biomasy

Pod pojęciem biomasy rozumie się drewno, słomę, biogaz, biomasę stałą oraz biopaliwa płynne. Drewno wykorzystywane do spalania pochodzi z kilku zasadniczych źródeł: leśnictwa, sadów i zieleni miejskiej, przemysłu drzewnego, a nawet odpadów drzewnych przeznaczonych do recyklingu.

Całkowity potencjał techniczny drewna opałowego i odpadów drzewnych szacuje się w Polsce na 270 PJ rocznie; istnieje dodatkowo możliwość znacznego zwiększenia tej liczby wskutek zalesiania gruntów nie nadających się do wykorzystania rolniczego ani budowlanego. Statystyki GUS z roku 1997 oceniają, że wskutek wykorzystania drewna i torfu uzyskano ok. 120 PJ energii. Wynika z tego, że potencjał techniczny drewna opałowego w Polsce nie jest wykorzystany nawet w połowie.

Lasy pokrywają 28,8 % powierzchni kraju (ok. 8,9 mln hektarów), a według planów rządowych ich powierzchnia ma wzrosnąć o kolejne 3 % do roku 2020. Promocją zalesiania pewnych terenów, w tym zwłaszcza ubogich, o skażonych glebach zajmują się dwa ministerstwa: Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa oraz Departament Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej. W roku 1997 z Lasów Państwowych pozyskano 2,5 mln m3 drewna opałowego. Generalna Dyrekcja Lasów Państwowych szacuje ponadto, że podobna ilość odpadów drzewnych pozostaje w lasach nie wykorzystana ze względu na ograniczony popyt. Całkowite zasoby drewna na pniu ocenia się w Polsce na 1607 mln m3, podczas gdy roczny przyrost masy drzewnej w lasach polskich kształtuje się na poziomie 31,5 mln m3.

Innym źródłem drewna do produkcji energii jest surowiec pochodzący z sadów i zieleni miejskiej, którego wykorzystanie wynosi ok. 20 mln m3 rocznie (może on jednak zostać ograniczony wskutek znacznego zanieczyszczenia metalami ciężkimi oraz innymi związkami chemicznymi), a także odpady przemysłu drzewnego (2- 3 mln m3/ rok). Ocenia się, że dodatkowe wykorzystywanie różnego rodzaju odpadów z recyklingu (np. połamanych palet drewnianych) powiększyłoby zasoby tego surowca o kolejne 3 mln m3.

Mimo że wykorzystanie drewna na opał praktykuje się w Polsce niemal od zawsze, do niedawna nie istniały technologie umożliwiające efektywne wykorzystanie zawartej w tym surowcu energii, nie wspominając już o ograniczaniu emisji gazów i pyłów powstających w procesie spalania. Dopiero w ostatnim czasie powstało ok. 40 nowoczesnych kotłowni, zarówno przemysłowych jak i osiedlowych, o łącznej mocy ok. 7 MW. Oprócz nich drewno spalane jest przez bardzo wiele małych kotłów o mocy od 20 do 70 kW. Odpady drzewne wykorzystywane są na miejscu przez sam przemysł drzewny, jednak ich ilość przekracza jego wewnętrzne zapotrzebowanie, z tego też względu istnieje możliwość przeznaczenia części odpadów na ogrzewanie domów mieszkalnych czy też budynków użyteczności publicznej. Efektywne pozyskiwanie energii z drewna nie byłoby możliwe bez zainstalowania odpowiednich urządzeń. W roku 1998 moc instalacji pozyskujących energię z tego surowca szacowano na 600 MW. Na polskim rynku energetycznym funkcjonuje szereg firm zajmujących się produkcją i importem kotłów do spalania drewna. Przynajmniej siedmiu producentów i pięciu importerów ma w swojej ofercie instalacje o mocy 20- 150 kW, służących zarówno do spalania zrębków, trocin, polan, peletów jak i produktów gazyfikacji drewna. Urządzeniami o większej mocy (do 10 MW), do których zaliczają się kotły o rusztach stałych i ruchomych, kotły fluidalne i inne, zajmuje się 16 firm zarówno o profilu produkcyjnym jak i importowym. Spośród krajów eksportujących do Polski tego typu instalacje najważniejsze są Dania, Finlandia, Niemcy, Austria i Francja. Oferty firm zagranicznych i krajowych są bardzo bogate, dysponują one zarówno systemami podstawowymi jak i bardzo złożonymi, w pełni zautomatyzowanymi i skomputeryzowanymi. Proponują urządzenia i technologie dostosowane do zapotrzebowania polskiego rynku z wyjątkiem sprzętu umożliwiającego pozyskiwanie energii elektrycznej i cieplnej z biomasy. Tego typu technologie nadal pozostają niedostępne w Polsce.

Oprócz drewna znaczącym źródłem energii odnawialnej jest słoma. Surowiec ten pozostaje nieodłącznie związany z działalnością rolniczą. Wytwarzany jest m. in. przy uprawie zbóż oraz rzepaku i najczęściej wykorzystuje się go w gospodarstwach, w których został wyprodukowany, głównie jako podściółka i pokarm dla zwierząt, w pewnym stopniu również jako odżywczy nawóz dla pól. W ostatnim czasie wskutek spadku pogłowia zwierząt hodowlanych, zauważalnym szczególnie w dużych gospodarstwach północnej i zachodniej Polski, produkowana słoma nie zostaje w pełni wykorzystana. Z tego względu od początku lat 90. rosną jej nadwyżki. Obecnie wynoszą one około 12 mln ton rocznie, nie są jednak racjonalnie wykorzystywane, jako że większość rolników pozbywa się ich poprzez wypalanie na polach, co z jednej strony stanowi poważne zagrożenie ekologiczne dla lokalnych ekosystemów przyrodniczych, z drugiej zaś nie przynosi żadnych dochodów właścicielom. Znacznie bardziej korzystne byłoby przeznaczenie tych nadwyżek do wykorzystania na cele energetyczne. Roczna produkcja słomy w Polsce wynosi około 25 mln ton, jednak jak zostało wspomniane powyżej bardzo niewielka jej część wykorzystywana jest do produkcji energii. Łączna moc siedmiu zainstalowanych w kraju elektrowni opalanych tym surowcem jest niewielka, wynosi 13 MW (od 500 kW do 5,5 MW). W ostatnich latach powstają także małe przydomowe kotły spalające słomę, pokrywające zapotrzebowanie indywidualnych gospodarstw rolnych. W roku 1999 liczba tego typu instalacji wynosiła około 100 o łącznej mocy 20 MW. Na krajowym rynku energetycznym swoje urządzenia do spalania słomy o mocy od 30 kW do 3,5 MW oferuje pięciu producentów. Ich oferta skierowana jest zarówno do rolników indywidualnych spalających ten surowiec na potrzeby własnych gospodarstw, jak i do właścicieli większych ciepłowni. Zaletami polskich produktów są: przystępna cena oraz nieskomplikowane technologie. Obok rodzimych dostępne są również zagraniczne systemy (np. duńskie), oferowane przez działających w kraju importerów tego typu urządzeń. Często stosowane są one w większych ciepłowniach, rolników indywidualnych odstrasza bowiem od ich zakupu wygórowana cena.

Jeszcze innym odnawialnym źródłem energii jest biogaz, którego potencjał w Polsce określany jest na 37,5 PJ (przy założeniu, że wartość opałowa 1m3 gazu pochodzącego z beztlenowej fermentacji odchodów zwierzęcych wynosi 23 MJ). Do podanego potencjału należy jeszcze doliczyć około 200 PJ, które wynikają z funkcjonowania 3230 przemysłowych i komunalnych oczyszczalni ścieków (dane z roku 1997) oraz licznych wysypisk śmieci, które stwarzają możliwość energetycznego wykorzystania gazu wysypiskowego. Energetyczne wykorzystanie biogazu z odchodów zwierzęcych jest marginalne; w skali całego kraju ma ono miejsce jedynie w 10 gospodarstwach rolnych. Nieco większe znaczenie odgrywają urządzenia zainstalowane w oczyszczalniach ścieków, które na bazie wydzielanych tam substancji wytwarzają rocznie ok. 6,7 GWh energii cieplnej i elektrycznej. W roku 1998 działało w Polsce 15 instalacji do pozyskiwania energii z gazu wysypiskowego zlokalizowanych miedzy innymi w Bydgoszczy, Grudziądzu, Koszalinie i Poznaniu. Energia elektryczna przez nie wytwarzana sprzedawana była przeważnie do sieci, zaś cieplna wykorzystywana przez producentów dla własnych potrzeb. Krajowy rynek wytwórców instalacji do uzyskiwania energii z biogazu praktycznie nie funkcjonuje. Nie istnieje żadne przedsiębiorstwo, które specjalizowałoby się w produkcji technologii i urządzeń do wykorzystania gazów fermentacyjnych (czyli odchodów zwierzęcych, odpadów komunalnych i przemysłu spożywczego), a tylko kilka lokalnych zakładów zajmuje się wytwarzaniem i montowaniem instalacji do pozyskania energii cieplnej z odchodów zwierzęcych oraz ścieków. Dodatkowo dwie polskie firmy produkują silniki przetwarzające biogaz zgromadzony w osadach ściekowych oraz gaz wysypiskowy do produkcji energii elektrycznej. Urządzenia te są często wykorzystywane np. na składowiskach odpadów, za ich wyborem przemawia bowiem przystępna cena oraz prostota obsługi.

Wykorzystanie biomasy stałej do produkcji energii nie odgrywa większego znaczenia na krajowym rynku energetycznym, co wynika z faktu, że jeszcze do niedawna nie prowadzono w Polsce żadnej segregacji odpadów stałych. Mimo że aż 99 % odpadów komunalnych trafia na wysypiska, w kraju nie istnieje ani jedna spalarnia. Ten stan podyktowany został z jednej strony sprzeciwem lokalnej ludności, z drugiej zaś negatywnymi doświadczeniami państw zachodnich. W ostatnich latach powstały jednak projekty budowy tego typu obiektów będące obecnie w realizacji; należy zdawać sobie jednak sprawę, że ich funkcjonowanie ograniczy możliwości wytwarzania energii z gazu wysypiskowego.

Pod pojęciem biomasy kryją się również biopaliwa płynne. Ich potencjał techniczny w Polsce dla samych tylko środków transportowych ocenia się na 44 PJ (szacunek dla roku 1997). Trudno natomiast określić go dla poszczególnych roślin energetycznych, jako że oprócz zastosowania w produkcji paliw wykorzystywane są one przede wszystkim w przemyśle spożywczym (np. ziarna rzepaku). Upowszechnienie wykorzystania biopaliwa pociągnęłoby za sobą nie tylko korzyści ekologiczne, ale również zaowocowało wzrostem produkcji rolnej i poprawą kondycji przemysłu spirytusowego. Dla przykładu w roku 1997 wyprodukowano około 270 mln litrów bioetanolu, do wytworzenia którego wykorzystano aż 600 000 ton ziaren zbóż, 370 000 ton ziemniaków, 50 000 ton melasy oraz ok. 10 000 ton innych produktów rolnych. Niespełna połowę z wytworzonej ilości (tj. około 110 000 ton) użyto jako domieszkę do benzyny. Gdyby tego typu rozwiązania stały się bardziej powszechne czy wręcz obowiązujące np. poprzez wprowadzenie nakazu dodawania biopaliw płynnych do płynnych paliw kopalnych, z pewnością wpłynęło by to pozytywnie na ogólną poprawę sytuacji polskiej wsi.

b) energia wód płynących

Scharakteryzowana powyżej produkcja energii cieplnej i elektrycznej z instalacji wykorzystujących biomasę wynosi 1150 GWh (dane z roku 1998). Jeszcze więcej energii (2500 GWh) pozyskuje się w Polsce z wykorzystania potencjału technicznego wód śródlądowych, który ocenia się na 43 PJ. Elektrownie zainstalowane na polskich rzekach dzielą się na dwie zasadnicze grupy. Pierwszą tworzy 127 dużych elektrowni, do niedawna stanowiących własność państwową, obecnie będących własnością przedsiębiorstw energetycznych; ich łączna moc zainstalowana wynosi ok. 2000 MW. To one produkują ponad 90 % energii elektrycznej przypadającej na całą polską hydroenergetykę. Na drugą grupę składa się ok. 300 małych jednostek o łącznej mocy 160 MW, należących do właścicieli prywatnych. W zakresie małej energetyki wodnej potencjał techniczny polskich rzek nie jest w pełni wykorzystany, daje on bowiem możliwość zainstalowania aż 1000 małych elektrowni o mocy przekraczającej łącznie 200 MW.

Ze względu na hydrologiczne i morfologiczne warunki środowiska naturalnego, do pozyskiwania energii ze spadku wód przeważnie używa się w Polsce turbin o niewielkim przełyku (np. turbiny Kaplan, Francis, Banki- Michell), natomiast większe turbiny Peltona działają jedynie w dwóch elektrowniach. Na polski rynek obsługujący małą hydroenergetykę składa się 10 firm produkujących turbiny oraz inne elementy techniczne, jak również 15- 20 przedsiębiorstw eksperckich oferujących inwestorom porady i analizy, m. in. pod kątem planowanej lokalizacji nowych obiektów, a także nadzór na etapie budowy. Konkurencję dla rodzimych przedsiębiorstw stanowią firmy zachodnioeuropejskie (francuskie, skandynawskie) proponujące Polakom swoje produkty i usługi.

c) energia wód geotermalnych

Trzecim co do ważności odnawialnym źródłem energii w Polsce są wody geotermalne, z których uzyskuje się rocznie ok. 900 GWh energii cieplnej. Możliwość wykorzystania energii pochodzącej z wnętrza ziemi występuje na przeważającym obszarze kraju, zaś potencjał techniczny tych wód, których temperatura wynosi od 30o C do 120o C, szacuje się na 302 x 103 PJ. Możliwość ta wykorzystywana jest w Polsce już od dawna, bo od około 200 lat. Współcześnie działają trzy instalacje pozyskujące energię geotermalną o łącznej mocy 60 MW, które w ciągu roku dostarczają ok. 700 GWh energii, w tym głównie cieplnej. Władze państwowe, zdając sobie sprawę z licznych zalet tego źródła energii, wspierają projekty zakładające gospodarcze wykorzystanie ciepła pochodzącego z wnętrza ziemi, które to projekty powstają często przy okazji rutynowych badań geologicznych. Obecnie rozważa się rozwijanie energetyki opartej na wodach geotermalnych w Polsce środkowej i północnej (okolicach Skierniewic, Stargardu Szczecińskiego, Żyrardowa). Odwierty wykorzystywane dziś do pozyskiwania energii geotermalnej przez wiele lat służyły badaniom geologicznym mających na celu wykrywanie nowych złóż kopalin. Z tego względu na polskim rynku urządzeń służących m. in. do pobierania gorącej wody funkcjonują przedsiębiorstwa górnicze. Oprócz nich działają również firmy zajmujące się oceną zasobów geotermalnych, projektowaniem i użytkowaniem ciepłowni, a także producenci specjalistycznych urządzeń, jak choćby wymienników ciepła odpornych na gorącą, znacznie zasoloną wodę.

d) energia wiatru

W porównaniu z energetyką bazującą na cieple wnętrza Ziemi, instalacje wykorzystujące potencjał wiatru, określany na ok. 36 PJ, mają w Polsce marginalne znaczenie. Zarówno eksperci Unii Europejskiej jak i Banku Światowego oceniają, że Polska ma możliwość większego wykorzystania tej energii o 4- 5 PJ na rok, co można osiągnąć poprzez zwiększanie mocy zainstalowanych siłowni wiatrowych (nawet do 6000 MW w roku 2050). Największe możliwości wykorzystania tego źródła energii występują na Wybrzeżu oraz Suwalszczyźnie, co wynika z korzystnych warunków przyrodniczych (prędkość wiatru mierzona na wysokości 30 m wynosi średnio 5- 6 m/s).

Mimo że energetyka wiatrowa nie cieszy się w Polsce dużą popularnością, to jednak z roku na rok obserwuje się coraz większą aktywność inwestorów. Produkcja energii elektrycznej pochodzącej z wiatru wyniosła w roku 1998 ok. 8 GWh. Wytwarzana była przez 11 elektrowni sieciowych o łącznej mocy zainstalowanej 3 MW. Oprócz nich energię wiatrową generuje również wiele (ok. 50.) bardzo małych siłowni, których łączna roczna produkcja dochodzi do 0,2 GWh.

Niewielkie znaczenie tych siłowni na polskim rynku energetycznym determinuje ilość firm zajmujących się produkcją specjalistycznych urządzeń. Te najważniejsze, czyli turbiny wiatrowe wytwarzają jedynie dwie firmy. Oprócz nich działa jednak cały szereg przedsiębiorstw wykonujących pozostałe części składowe elektrowni, jak i importujących poszczególne komponenty z zagranicy.

e) energia słoneczna

Najmniejsze znaczenie w Polsce w dziedzinie energetyki alternatywnej odgrywają instalacje słoneczne; produkowanych jest w nich rocznie ok. 7 GWh energii (głównie cieplnej). Możliwość pozyskiwania tej energii jest różna w poszczególnych porach roku; największy jej potencjał występuje od kwietnia do września. Wynosi on, po uwzględnieniu wydajności procesów transformacji energii w kolektorach słonecznych na poziomie 30 %, a w ogniwach fotowoltaicznych - 10 %, około 1340 PJ.

Kolektory słoneczne, montowane głównie na dachach budynków i w miejscach zabudowanych, muszą mieć zapewnione odpowiednie warunki nasłonecznienia, które spełnione są jedynie na ok. 0,5 % terytorium kraju. Powierzchnia tych instalacji gwałtownie jednak wzrasta (z 1000 m2 w roku 1993 do 17 000 m2 w 1998), a ponadto wprowadzane są nowe technologie - obok tradycyjnych kolektorów słonecznych wodnych, coraz częściej występują kolektory powietrzne. Dostawą tego typu urządzeń zajmuje się w Polsce ponad 20 firm, z których cztery oferują kolektory własnego pomysłu i produkcji, zaś pozostałe dysponują technologiami importowanymi z krajów Unii Europejskiej i Ameryki Łacińskiej. Wśród urządzeń pochodzących z importu znajdują się przydatne do ogrzewania budynków i suszenia płodów rolnych kolektory powietrzne, w ogóle nie produkowane w Polsce.

Obok kolektorów, do pozyskiwania energii słonecznej dla celów gospodarczych wykorzystuje się również ogniwa fotowoltaiczne (ok. 160 małych instalacji), montowane głównie w urządzeniach nawigacyjnych na Morzu Bałtyckim. Polski rynek producentów tych ogniw praktycznie jednak nie istnieje, mimo że liczne instytucje naukowe (m. in. Komitet Badań Naukowych) i przedstawiciele przemysłu zabiegają o rozwój ich produkcji na dużą skalę. Na razie w Polsce korzysta się z urządzeń fotowoltaicznych importowanych z Niemiec i Stanów Zjednoczonych, w których to krajach rozwój produkcji ogniw był w latach 90. niezwykle dynamiczny.

Podsumowując wiadomości przedstawione powyżej, należy stwierdzić, że w Polsce największe znaczenie w produkcji energii ze źródeł niekonwencjonalnych mają elektrownie wodne (produkcja ok. 2.500 GWh energii/ rok) wytwarzające energię elektryczną. Kolejno stosunkowo dużą rolę odgrywają także instalacje do pozyskiwania energii z biomasy (energii cieplnej głównie z drewna, słomy i biogazu, zaś energii elektrycznej z biogazu pochodzącego z fermentacji osadów ściekowych i odpadów komunalnych; łącznie ok. 1.150 GWh) oraz elektrownie pozyskujące energie cieplną z wód geotermalnych (ok. 900 GWh). Minimalne znaczenie mają natomiast siłownie wiatrowe (ok. 8 GWh), a także instalacje słoneczne głównie do produkcji energii cieplnej (ok. 7 GWh). W Polsce dostępne są zarówno krajowe jak i importowane urządzenia do produkcji energii ze źródeł odnawialnych. Łączna liczba przedsiębiorstw tej branży działających na polskim rynku wynosi nie mniej niż 37. Najliczniejsze są firmy (co najmniej 23) wytwarzające różnorodne urządzenia do przetwarzania biomasy, kolejno ok. 10 przedsiębiorstw zajmuje się produkcją turbin dla małych elektrowni wodnych, 2 firmy - turbiny dla elektrowni wiatrowych, a kolejne dwie - silniki do przetwarzania osadów ściekowych i odpadów na energie elektryczną.