Nauką zajmującą się aspektami związanymi ze społeczeństwem, strukturą ludności i przyrostem rzeczywistym, jest demografia.

Czynniki warunkujące rozmieszczenie ludności na Ziemi

W ciągu 200 ostatnich lat najludniejszym kontynentem była Azja, a następnie: Europa, Afryka, Ameryka Południowa, Ameryka Północna, najmniej zaludnionym kontynentem była Australia z Oceanią.

Do najbardziej zaludnionych krajów na świecie należą: Chiny, Indie, USA, Indonezja i Brazylia.

Pod względem zaludnienia, obszary dzielimy na: ekumeny - czyli takie, które stale są zaludnione, subekumeny - czyli obszary czasowo zaludniane, lub tylko wykorzystywane gospodarczo, oraz anekumeny - czyli takie obszary, na których w ogóle nie rozwinęło się osadnictwo.

Rozwój osadnictwa i zagęszczenie ludności na jakimś obszarze wiąże się z działaniem wielu czynników, zarówno przyrodniczych, jak i pozaprzyrodniczych.

Do czynników przyrodniczych należą:

  • klimat - ludność najchętniej zamieszkuje obszary o klimacie umiarkowanym - nie za gorącym i nie za zimnym, bardzo sprzyjające warunki klimatyczne do rozwoju panują np. w klimacie śródziemnomorskim.
  • jakość gleb - warunkują one poziom rolnictwa, od którego w dużym stopniu zależy zaludnienie
  • wysokość n.p.m. - zazwyczaj ludność koncentruje się na nizinach,
  • ukształtowanie powierzchni terenu - najlepsze warunki to te o nieurozmaiconej rzeźbie, sprzyjające dostępności komunikacyjnej
  • obecność surowców mineralnych
  • odległość od morza - duża część całej ludności mieszka w pasie kilkuset kilometrów od wybrzeży morskich

Czynniki pozaprzyrodnicze to:

  • ustrój polityczny
  • polityka państwa
  • rozwój nauki i techniki
  • czynniki strategiczne
Przyrost naturalny

Podstawowymi miernikami demograficznymi są:

gęstość zaludnienia - ilość osób przypadających na jednostkę powierzchni

przyrost naturalny - jest to różnica między urodzeniami a zgonami w przeliczeniu na 1000 mieszkańców, wartość tę podaje się w promilach

Gdy na jakimś obszarze więcej osób umiera niż się rodzi, czyli ludności ubywa, wskaźnik przyrostu naturalnego jest ujemny, a gdy więcej osób się rodzi niż umiera - wskaźnik przyrostu naturalnego jest dodatni.

Często stosowanym wskaźnikiem jest przyrost rzeczywisty, czyli przyrost naturalny plus saldo migracji.

Przyrost naturalny kształtowany jest przez kilka czynników:

  • sytuacja polityczna i ekonomiczna obszaru
  • poziom opieki lekarskiej, a co za tym idzie stan zdrowia mieszkańców
  • stan wykształcenia- ludzie lepiej wykształceni mają większą świadomość konieczności dbania o zdrowie i więcej środków
  • poziom życia ludności, warunki bytowe
  • rozwój gospodarczy regionu
  • struktura płci i wieku
  • stopień urbanizacji
  • polityka demograficzna prowadzona przez państwo

Kiedy następuje gwałtowny przyrost naturalny, mówimy o eksplozji demograficznej. Tego typu sytuacja miała miejsce w XIX wieku i była spowodowana przede wszystkim: wzrostem poziomu życia, ważnymi odkryciami w dziedzinie medycyny, większą świadomością ludności w kwestii higieny i poprawą warunków sanitarnych.

W ostatnich latach obserwuje się szybki wzrost przyrostu naturalnego w krajach słabo rozwiniętych. Powodów takiej sytuacji jest kilka. Bardzo poważnym jest niska świadomość seksualna i ograniczony dostęp do środków antykoncepcyjnych, co często ma związek z dużym wpływem kościoła na życie mieszkańców tych krajów. Na takich obszarach wciąż bardzo popularny jest wielodzietny model rodziny - często rodzice chcą sobie zapewnić w ten sposób opiekę na starość.

Sytuacja tak wysokiego przyrostu naturalnego w krajach słabo rozwiniętych często jest tragiczna w skutkach. Pojawiają się dzielnice biedy - tzw. slumsy, wiele osób cierpi głód. Mieszkańcy przeludnionych wsi migrują do miast, licząc na polepszenie życiowej sytuacji, jednak zazwyczaj im się to nie udaje. Imigranci zostają często zepchnięci na margines społeczny, co związane jest ze wzrostem przestępczości, chorobami, bezrobociem.

Odwrotnie do krajów słabo rozwiniętych, w krajach wysoko rozwiniętych przyrost naturalny jest bardzo niski. Dzieje się tak na skutek dużej świadomości seksualnej społeczeństwa, dużego dostępu do środków antykoncepcyjnych, potrzeby robienia kariery, zmiany popularnego modelu rodziny - na małodzietną.

Migracje

Jednym z ważniejszych zjawisk kształtujących strukturę społeczeństwa jest ruch migracyjny. Według czasu trwania, migracje dzieli się na stałe i czasowe. W zależności czy migracje odbywają się w obrębie pewnego wyznaczonego obszaru (np. kraju) czy poza jego granicami, można mówić o migracjach wewnętrznych lub zewnętrznych.

Ludzie migrują z wielu powodów, bardzo popularne są migracje zarobkowe, obserwowane np. w Polsce (wiele osób wyjeżdża np. do krajów Europy Zachodniej). Bardzo dużo osób migruje z powodów rodzinnych, czy naukowych (wyjazdy na studia), wiele wyjazdów wiąże się również z prześladowaniami politycznymi.

Migracje mogą być dobrowolne i przymusowe. możemy mówić o emigracjach, gdy ludność wyjeżdża z jakiegoś miejsca i imigracjach, gdy ludność przybywa.

W wyniku zmian granic jakichś krajów, kiedy ludność przenosi się do kraju ojczystego, mamy do czynienia z repatriacjami. Na skutej decyzji politycznych często zdarzają się masowe wysiedlenia ludności - np. na Sybir - są to deportacje.

Struktura zawodowa ludności

Podstawowym podziałem dotyczącym struktury zawodowej ludności jest podział na ludność aktywną zawodowa i bierną zawodową. Ludność aktywna zawodowo to taka, która jest w stanie pracować zawodowo, ludność bierna zawodowo, to taka, która ma pozazarobkowe źródła utrzymania - dzieci, młodzież, emeryci, renciści.

Gospodarkę można podzielić na trzy sektory. Pierwszy z nich tworzy rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo. Drugi - przemysł , trzecim sektorem są usługi, transport, handel,

Etapy rozwoju gospodarki światowej

W historii rozwoju światowej gospodarki można wyróżnić 3 etapy - przedindustrialny, industrialny, poindustrialny.

W pierwszym z nich ludność zajmowała się i czerpała zyski głownie z rolnictwa. W drugim etapie przemysł i budownictwo zaczynają dominować strukturze gospodarki. W stadium postindustrialnym przemysł i rolnictwo przestają odgrywać tak duże znaczenie dla gospodarki, dominują usługi, obserwuje się coraz większy postęp w nauce i technice.

Procesy urbanizacji

Urbanizacja jest to proces rozwoju miast - zwiększania ich liczby i powierzchni.

Wyróżnia się kilka faz urbanizacji:

  • urbanizacja - następuje szybkie zasiedlanie miast
  • suburbanizacja - ze względu na wady mieszkania w miastach, ludność wyprowadza się na obszary podmiejskie.
  • dezurbanizacja - coraz więcej ludności wyjeżdża z miast
  • reurbanizacja

Urbanizacja jest procesem złożonym i nie możemy go rozpatrywać tylko z jednej perspektywy, rozważać tylko jeden jej aspekt.

Możemy mówić o aspekcie demograficznym - kiedy bierze się pod uwagę liczbę ludności w miastach, aspekcie przestrzennym - gdy następuje zwiększenie powierzchni miast, aspekcie społecznym - związanym z rozpowszechnianiem miejskiego stylu życia oraz w aspekcie ekonomicznym - ile osób pracuje w sektorze pozarolniczym.

Definicje miasta są bardzo różne, różne są także kryteria wydzielania miast.

Miasta mogą pełnić różne funkcje, nadające im specyficzny charakter i odróżniające je od pozostałych

  • Funkcja obronna
  • Funkcja kulturalno oświatowa
  • Funkcja turystyczna
  • Funkcja przemysłowa
  • Funkcja administracyjno- polityczna
  • Funkcja usługowa
  • Funkcja handlowa
  • Węzeł transportowy- komunikacyjny
  • Kultu religijnego

Trudno ustalić, które miasto jest największe na świecie. Ostatecznie uznano takim Meksyk. Innymi dużymi miastami świata są: Nowy Jork, San Paulo, Seul, Los Angeles.

Bardzo często miasta tworzą skupiska. W zależności od wyglądu i funkcji poszczególnych elementów możemy mówić o aglomeracji;

  • monocentrycznej - kiedy dominuje jedno miasto, pozostałe są mniej ważne, często stanowią dla niego zaplecze. Wszystkie miasta są powiązane ze sobą pod względem funkcji
  • policentrycznej - konurbacji - zespół miast, które mają podobną wielkość i są jednakowo ważne , np. GOP, Zagłębie Ruhry, Trójmiasto
  • megalopolis - jest to zurbanizowana strefa o ogromnej powierzchni, mogą tworzyć ja miasta o różnej wielkości

Wysoki wskaźnik urbanizacji często nie jest cechą pozytywną, nie świadczy wcale o dużym poziomie rozwoju kraju. Wielkie miasta borykają się z szeregiem problemów, związanych z nadmierna liczbą ludności, są to np.: przeludnienie, hałas, zanieczyszczenie, korki, wzrost patologii i przestępczości, problemy z dostępem do wody pitnej i problemy składowania odpadów.

Są jednak również i pozytywne cechy, dlatego wiele osób, zwłaszcza młodych decyduje się na przeprowadzkę do miasta, np. możliwość znalezienia dobrej pracy, dobra komunikacja, dostęp do kultury, oświaty, wysług, służby zdrowia, dostęp do nowych technologii.

Najważniejszymi cechami miast są: zwarta zabudowa, niewielki udział ludności pracującej w sektorach pozarolniczych. Pełnią one różne funkcje, zazwyczaj jedna z nich dominuje. Wskaźnik urbanizacji na świecie wynosi około 50%. W Krajach Europy Zachodniej najwcześniej zaczęły się procesy urbanizacji, dlatego obecnie wskaźniki urbanizacji są tu najwyższe - np. w Belgii wynosi on 96%, w Wielkiej Brytanii 90%, Holandii 89%. Najmniejsze wskaźniki urbanizacji osiągają słabo rozwinięte kraje afrykańskie i azjatyckie, gdzie ludność wciąż utrzymuje w głównym stopniu z rolnictwa, takie jak: Etiopia 13%, Bangladesz 18%, Indie 24%.

Obecnie procesy urbanizacji na świecie są bardzo zróżnicowane. Wiele krajów jest w pierwszej fazie, inne już podlegają procesom reurbanizacji. Procesy urbanizacyjne zachodzą bardzo intensywnie w krajach słabo rozwiniętych. Jest to jednak proces tylko pozorny, bowiem większość osób, oczekujących lepszego życia w mieście trafia do slumsów. Przykładem takiej sytuacji są kraje Ameryki Południowej, np. Argentyna (wskaźnik urbanizacji wynosi tam 87%). Powstało nawet specjalne pojęcie, charakteryzujące taką sytuację - nadurbanizacja.

Różnice w poziomie życia mieszkańców Krajów Wysoko Rozwiniętych i Krajów Słabo Rozwiniętych

Poziom życia ludności pomiędzy wysoko a słabo rozwiniętym krajami drastycznie się różni. Obecnie stosuje się podział na Bogatą Północ i Biedne Południe.

Pierwszym bardzo ważnym problemem jest problem głodu i właściwego odżywiania się. Organizacją zajmującą się badaniem tych zjawisk, wyznaczaniem norm żywieniowych , oraz zapobieganiu niedożywieniu poprzez np. próbę stworzenia nowych gatunków roślin i zwierząt jest FAO - Food and Agriculture Organization of the United Nations - Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa.

Według norm FAO, codzienna dawka kalorii powinna wynosić 2700 kcal, w tym 70 g białka zwierzęcego. Oczywiście, mogą nastąpić tu pewne zmiany w zależności od płci, wieku, strefy klimatycznej czy prowadzonego trybu życia. Według tego podziału ludność świata dzieli się na "sytą" - należy do niej 25% społeczeństwa, "niedożywioną" - 60%, do której należą takie kraje jak Meksyk, Chiny, Albania i głodującą - 15%, są to np. Sudan , Etiopia, wśród których taka zła sytuacja spowodowana jest niekorzystnymi warunkami klimatycznymi, obfitującymi w klęski żywiołowe, niskim poziomem gospodarki, przeludnieniem.

Zmiany społeczno - ekonomiczne na obszarze Polski

Bardzo trudno jest omawiać zmiany liczby ludności Polski w ciągu dziejów, ze względu na liczne zmiany granic oraz okresy utraty niepodległości. Dwoma najważniejszymi wydarzeniami dla nowożytnej Polski było odzyskanie niepodległości w 1918 roku oraz ostateczne ukształtowanie się granic po drugiej wojnie światowej.

Polska poniosła w czasie wojny olbrzymie straty w ludziach. Szacuje się, że w stosunku do okresu przedwojennego liczba ludności po wojnie spadła o 10 milionów, do 24 milionów. Wiele osób zginęło, ale również sporo musiało opuścić kraj w związku z przymusowymi emigracjami i przesiedleniami. Obecnie liczba ludności Polski wynosi nieco ponad 38 milionów, jednak według szacunków, będzie ona maleć. Gęstość zaludnienia równa się 125 osób/ km2. Jednak na obszarze kraju zaznacza się znaczne zróżnicowanie ze względu na rozmieszczenie ludności. Najwięcej osób na km2 jest w województwie śląskim - 395 oraz w małopolskim - 212. Bardzo małą gęstością zaludnienia cechują się województwa ściany wschodniej - podlaskie i warmińsko - mazurskie, wartości te wynoszą około 60 osób/km2. W Polsce występuje ujemny przyrost naturalny, tylko niektóre województwa odbiegają od tego. Największy przyrost naturalny notuje się województwach warmińsko - mazurskim i podkarpackim - nieco ponad 2,5‰. Najniższy przyrost notuje się w województwach łódzkim i mazowieckim.

Charakterystyczną cechą przyrostu naturalnego w Polsce są jego niskie wartości w miastach. Jest to związane np. z ze starzeniem się ludności, dążeniem do kariery, co opóźnia zawieranie małżeństw. Ze względu na zanieczyszczone powietrze ludność zapada na choroby cywilizacyjne i wcześniej umiera. Ludność często, albo ze względu na bezrobocie i brak środków na utrzymanie dzieci, albo ze względu na upowszechnianie konsumpcyjnego trybu życia ludność odkłada decyzję o posiadaniu dziecka na później. Coraz większym problemem jest również brak mieszkań.

Większym przyrostem naturalnym cechują się obszary wiejskie, jednak ostatnio, ze względu głównie na rozpowszechnianie się miejskiego stylu życia, tutaj również następuje jego spadek.

W strukturze ludności przeważają kobiety. Przeciętna długość trwania życia wynosi u kobiet 78 lat , a u mężczyzn - 69,7.

W Polsce najpopularniejszymi modelami rodziny są: 2+1 (rodzice + jedno dziecko), 2+2 i 2+3.

Polska znajduje się w czołówce, jeśli chodzi o liczbę rozwodów. W tej kategorii przodują również: Rosja Białoruś, Estonia, Litwa , Łotwa. Najmniej rozwodów jest w Grecji, Hiszpanii i Włoszech.

W strukturze zatrudnienia w Polsce dominuje trzeci sektor (transport i łączność - 5,3%, handel - 13,3%, usługi niematerialne i gospodarka komunalna - 26,2%).

Wskaźnik urbanizacji wynosi w Polsce 62%. Najwyższym charakteryzują się województwo śląskie, dolnośląskie i zachodniopomorskie (powyżej 70%), najniższy natomiast posiadają: podkarpackie, lubelskie i świętokrzyskie - poniżej 50%.

Wśród skupisk miast w Polsce występują aglomeracje (warszawska, krakowska, łódzka, poznańska) i konurbacje (śląska, trójmiejska). Największym miastem pod względem liczby mieszkańców jest Warszawa - 2,2 miliony. Innymi dużymi miastami są: Łódź, Kraków, Katowice, Wrocław, Poznań.