Zastosowanie kwasów i zasad

WODOROTLENKI to związki powstające przez uwodnienie tlenków (w przypadku tlenków nie rozpuszczalnych w wodzie wodorotlenki otrzymuje się po­średnio). Wodorotlenki niemetali i niektórych metali na wysokich stop­niach utlenienia są kwasami (bezwodniki kwasowe), wodorotlenki metali mają własności zasadowe lub amfoteryczne. W węższym znaczeniu termin wodorotlenki okre­śla wodorotlenki metali, zdolne do oddysocjowania jonu wodorotlenowego OH^-, o wzorze ogólnym Meⁿ(OH)_n. Mocnymi zasadami są wodorotlenki litowców, wodorotlenek talawy (rozpuszczalny w wodzie) i wodorotlenki wapniowców (śre­dnio rozpuszczalne w wodzie); pozostałe wodorotlenki metali są trudno rozpuszczalne (prak­tycznie nie rozpuszczalne) w wodzie. Wodorotlenki są z reguły jaśniej zabarwione od odpowiednich tlenków (jeśli tlenki są barwne), gdyż jon OH^- ma mniejszą polaryzację jonową bierną od jonu O^2- (wyjątek: Ce(OH)₄). Ogrzewanie wodorotlenków powoduje zwykle odwodnienie i po­wstanie tlenku (wyjątek — wodorotlenki litowców oprócz litu); niektóre wodorotlenki są nietrwałe i odwadniają się samorzutnie. Wodorotlenki nierozpuszczalne w wodzie są rozpuszczalne w kwasach, wodorotlenki amfoteryczne również, w roztworach mocnych zasad. Strącanie wodorotlenków ma znaczenie w analizie chemicznej. Najważniejsze wodorotlenki:

• wodorotlenek sodowy NaOH
• wodorotlenek potasowy KOH
• wodorotlenek wapniowy Ca(OH)₂
• wodorotlenek barowy Ba(OH)₂ (woda barytowa)
• w. amonowy - amoniak

Wodorotlenki metali ciężkich strącają się zwykle już podczas zobojętniania zhydrolizowanych roztworów ich soli, np.:

• wodorotlenek żelazowy Fe(OH)₃, ciemno brunatny, przy pH = 2
• wodorotlenek cynkowy Zn(OH)₂. biały przy pH = 5,2
• w. ołowiawy Pb(OH)₂, biały, przy pH = 6

NAJBARDZIEJ CHARAKTERYSTYCZNE ZWIĄZKI TLENKÓW Z WODĄ

Wartoś­ciowość pierwia­stka X	Typ związ­ku	Charakter
		zasadowy	amfoteryczny	kwasowy
I	XOH	Cs, Rb, K, Na, Li, [Cu], [Ag], [Au]	I	Cl
II	X(OH)2	Ra, Ba, Sr, Ca, Mg, Cr, Mn, Fe, Co, Ni, Cu, Cd, [Hg]	Zn, Be, Pb, Sn
III	X(OH)3 HXO2	La, lantanowce. Y, Sc, Ir, Rh, Fe, Bi, Tl	In, Al, Ga, Cr, Sb, Au	B, As, P, N
IV	X(OH)4 H2XO3	Th, Hf, Zr, U, Ce	Ti, Pb, Sn, Pt, Te	Si, C, Ge, Se, S
V	H3XO4 HXO2	—	Ta, Nb	V, Sb, As, P, N, I, Br, Cl
VI	H2XO4	—	U	W, Mo, Cr, Te, S, Mn, Re, Os, Ru
VII	HXO4	—	—	Mn, Re, Cl, I

wodorotlenek sodowy (soda żrąca, soda kaustyczna, NaOH), biała masa krystaliczna o temp. 318°, higroskopijna, rozpuszczalna w wo­dzie (mocna zasada), alkoholu i glicerynie; chłonie dwutlenek węgla z powietrza tworząc węglan. Działa parząco na skórę.

Otrzymywanie: przez elektrolizę roztworu chlorku sodowego, zatężenie roztworów w wyparkach i na misach żeliwnych ogrzewanych spa­linami, rzadziej w reakcji podwójnej wymiany:

Na₂CO₃ +Ca(OH)₂ → CaCO₃+2NaOH

Zastosowanie: do wyrobu mydła, otrzymywanie celulozy, papieru, jedwabiu wiskozowego, produkcji barwników i szkła wodnego, do rafinowania tłuszczów i ropy naftowej, w la­boratoriach jako mocna zasada itd.

wodorotlenek potasowy (potas żrący, KOH), biała masa krysta­liczna o temp. 322°, silnie higroskopijna, rozpuszczalna w wodzie (mocna zasada), alkoholu i eterze; chłonie dwutlenek węgla z powietrza, tworząc węglan.

Otrzymywanie: przez elektrolizę roztworu chlorku po­tasowego, zatężanie otrzymanego roztworu i odwadnianie; dawniej w reakcji podwójnej wymiany:

K₂CO₃ + Ca(OH)₃ → CaCO₃ + 2KOH

Zastosowanie: jako mocna zasada; podobny do wodorotlenku sodowego, jest od niego droższy.

wodorotlenek wapniowy (wapno gaszone, Ca(OH)₂), produkt działania wody na wapno palone (gaszenie wapna):

CaO +  H₂O = Ca(OH)₂

Po dodaniu małej ilości wody otrzymuje się biały proszek, zwany wapnem hydratyzowanym, większa ilość wody daje ciasto wapienne; zawiesina wodorotlenku wapniowego w wodzie zwana jest mlekiem wapiennym, roztwór nasycony jest wodą wapienną.

Zastosowanie: najtańsza mocna zasada, do produkcji sody, wodorotlenków so­dowego i potasowego, wapna bielącego, do wyrobu zaprawy murarskiej itd.

wodorotlenek barowy (Ba(OH)₂), bezpostaciowe kryształy o t.t. 325°, dość trudno rozpuszczalne w wodzie; roztwór nosi nazwę wody barytowej, wodorotlenek barowy krystalizuje z niej w formie uwodnionej (8H₂O). Ogrze­wanie wodorotlenku barowego do temp. ok. 600° powoduje rozkład na tlenek ba­rowy i wodę. Wodorotlenek barowy jest mocną zasadą.

Otrzymywanie: elektrolitycz­nie z roztworu chlorku barowego; przez uwodnienie tlenku BaO.

Zastosowanie: do zmiękczania wody, produkcji szkła, otrzymywania soli baro­wych.

KWASY to związki, które w czasie dysocjacji elektrolitycznej dysocjują na jony hydroniowe (tzw. wodorowe) i charaktery­styczne dla danego kwasu aniony, tzw. reszty kwasowe. Do kwasów za­licza się również związki, które — choć nie ulegają dostrze­galnej dysocjacji na jony — mają w cząsteczce atom wodoru, który można zastąpić metalem, a powstały związek ma cha­rakter soli. Kwasy można kwalifikować pod względem ich mocy, czyli łatwości, z jaką ulegają dysocjacji jonowej. Najmocniej­szym kwasem jest kwas nadchlorowy HC1O₄, dalej idą kwas azotowy i inne; bardzo słabymi kwasami są niektóre kwasy organiczne (np. kwasy tłuszczowe). Kwasy zawierające w jednej cząsteczce więcej niż jeden atom wo­doru ulegający dysocjacji lub możliwy do zastąpienia metalem nazywa się kwasami wielozasadowymi, odpowiednio kwasami dwu-, trój-i więcej zasadowymi. Nowoczesne teorie pozwalają uogólnić po­jęcie kwasów w sposób pełniej wyjaśniający własności tych substan­cji, szczególnie w roztworach niewodnych (teorie kwasów i zasad).

TEORIE KWASÓW I ZASAD, koncepcje tłumaczące właściwości kwasowo-zasadowe związków chemicznych. Uwzględniają one budowę cząste­czek oraz wpływ rozpuszczalnika na ich właściwości.

1) Jonowa teoria kwasów i zasad Arrheniusa zakłada, że kwasami są te substancje, które w procesie dysocjacji elektrolitycznej odszczepiają jony wodorowe, zasadami zaś związki, które dysocjują z utworzeniem jonów OH^-. Teoria ta odnosi się wyłącznie do roztworów wodnych, a liczne związki określane w tym rozpuszczalniku jako kwasy lub zasady radykalnie zmieniają swój charakter w innych środowis­kach. Ponadto teoria Arrheniusa nie tłumaczy, dlaczego sole nie zawierające wodoru zdolnego do odszczepienia w postaci jonu H⁺ ani grupy hydroksylowej, która może oddysocjować jako anion OH^-, zachowują się w roztworach wodnych jak kwasy (np. AlCl₃, SnCl₂, Fe₂(SO₄)₃ itp.) lub zasady (Na₂CO₃, KCN, Na₂S, CH₃COONa i in.).

2) Protonowa teoria kwasów i zasad Bronsteda i Lowry'ego pozwala na wyjaśnienie niekonsekwen­cji koncepcji Arrheniusa. Jej punktem wyjścia jest odmienny model budowy jonów: w roztworach wodnych nie występują one w postaci kationów prostych, lecz zhydratowanych, np. H₃O⁺, Fe(H₂O)₆³⁺, Sn(H₂O)₄²⁺ itd. W tym ujęciu za­chowanie się w wodzie substancji nazywanych kwasami polega na przejściu jonu H⁺ od cząsteczki kwasu do cząsteczki wody; dlatego kwasem jest każda substancja będąca donorem proto­nów. Cząsteczki przyłączające protony określa się mianem za­sad. Zgodnie z tym formalizmem, kwasami lub zasadami mogą być zarówno obojętne cząsteczki, jak i jony, a w równaniach reakcji kwasowo-zasadowych występują sprzężone pary kwasów i zasad:

W roztworach wodnych najmocniejszym kwasem jest jon hydroniowy (H₃O+), zaś najmocniejszą zasadą jon OH_-. Z tego względu kwas octowy, sole żelazowe itp. wykazują odczyn kwaśny, zaś amoniak i cyjanki — zasadowy. Jak wynika z przytoczonych przykładów, woda zachowuje się w pewnych reakcjach jak kwas, w in. — jak zasada, jest więc rozpuszczalnikiem amfiprotycznym. Przy porównaniu mocy kwasów i sprzężonych z nimi zasad (pary kwas I—zasada I oraz zasada II—kwas II) widoczna jest ogólna prawidłowość: mocne kwasy sprzężone są ze słabymi zasadami i odwrotnie (np. słaby kwas octowy z mocną zasadą CH₃COO-, mocna zasada CN- ze słabym kwa­sem HCN itp.). Moc kwasów i sprzężonych zasad określają od­powiednie stałe dysocjacji. Teoria Br0nsteda i Lowry'ego tłumaczy wpływ właściwości rozpuszczalników na reakcje kwasowo-zasadowe. Mocny w roztworach wodnych kwas azotowy staje się zasadą w środowisku H₂SO₄:

amoniak zaś (słaba zasada w wodzie) jest bardzo mocną zasadą w kwasie octowym:

Koncepcja Bronsteda i Lowry'ego jest obecnie najczęściej sto­sowaną teorią kwasów i zasad w tych środowiskach, w których mogą być wy­mieniane protony.

3) Teoria L e w i s a  rozszerza pojęcie kwa­sów i zasad na te układy, w których nie następuje przenoszenie protonów. W ujęciu Lewisa kwasem jest każda substancja zdol­na do przyłączenia pary elektronowej z utworzeniem trwałego wiązania, natomiast zasadą — każdy donor pary elektronowej. Przykłady kwasów i zasad Lewisa:

W sensie teorii Lewisa wszystkie kationy mogą być kwasami, aniony zaś — zasadami.

4) Teoria Usanowicza, Eberta i K o n o p i k a jest najogólniejszą teorią kwasów i zasad. W jej ujęciu kwa­sami są te substancje, które mogą odszczepiać dowolne kationy (w tym protony) albo przyłączać dowolne aniony lub elektrony. Zasady — to z kolei związki zdolne do przyłączania dowolnych kationów albo do oddawania anionów lub elektronów. Koncep­cja ta obejmuje wszystkie grupy kwasów i zasad definiowane przez teorie wymienione wcześniej; do reakcji kwasowo-zasadowych włącza ona również procesy utleniania i redukcji.

kwasy mineralne -  nazwa nadawana kwasom nieorganicznym, potocznie nazwa kwasy mineralne obejmuje kwasy solny, azotowy, siarkowy i fosfo­rowy.

kwas solny – roztwór chlorowodoru HC1 w wodzie, bezbarwna ciecz dymiąca na powietrzu; stężony kwas solny zawiera ok. 38% HC1, ma gęstość 1,19 (zależność gęstości kwasu solnego od stężenia jest charaktery­styczna: dwie cyfry po przecinku z wartości gęstości mnoży się przez dwa i otrzymuje stężenie procentowe).

Otrzymywanie: przez pochłanianie chlorowodoru w wodzie w naczyniach kamion­kowych; produkt techniczny bywa zabarwiony żółto (zawiera żelazo; barwa żółta może też pochodzić od minimalnej zawar­tości selenu).

Zastosowanie: do ekstrakcji rud metali, do trawienia me­tali, lutowania, scukrzania drewna, w syntezach organicznych, do otrzymywania syropu ziemniaczanego, w ceramice itp. W lecznictwie jako śro­dek pobudzający wydzielanie soku żołądkowego.

kwas azotowy (HNO₃) -  w stanie czystym bezbarwna ciecz dymiąca na powietrzu, pod działaniem światła rozkłada się powoli z wy­dzieleniem tlenu i dwutlenku azotu NO₂ (który barwi go na żółto), t.t. — 41,1°, t. w. 86° (podczas wrzenia częściowo rozkłada się). Rozpuszczalny w wodzie w dowolnych stosunkach, roztwór 68%-owy jest azeotropem. Kwas azotowy jest silnie utleniający, rozpuszcza wszy­stkie metale z wyjątkiem platynowców i złota; niektóre me­tale (żelazo, chrom, glin) są lepiej rozpuszczalne  w rozcieńczonym niż w stężonym kwasie azotowym, gdyż w tym ostatnim powstaje ochronna warstwa tlenków (pasywacja). Kwas azotowy może zapalić słomę lub drewno,, na skórę działa silnie parząco, tworząc żółte plamy (reakcja ksantoproteinowa), a następnie trudno gojące się rany. Z kwasem sol­nym tworzy wodę królewską. ]

Otrzymywanie: przez utlenianie amo­niaku tlenem powietrza w temp. 700—900° w obecności katali­zatora platynowego w postaci rozżarzonych siatek, przez które przepuszcza się mieszaninę reakcyjną:

4NH₃ + 5O₂ → 4NO⁺ + 6H₂O

Poza platyną stosuje się kontakty z tlenku żelazowego z domieszką trójtlenku bizmutu Bi₂O₃ oraz mieszaniny tlenków manganu i miedzi. Otrzymany tlenek azotu utlenia się i po­chłania w roztworach kwasu azotowego w wieżach absorpcyjnych z kwasoodpornym wypełnieniem. Tlenki azotu otrzymuje się również przez bezpośrednie spalanie azotu w łuku elektrycznym w temp. 4000°; metoda ta wymaga dużego nakładu energii.

Zastosowanie: do otrzymywania związków nitrowych, półproduktów do otrzymywania barwników i środków farmaceutycznych, do produkcji nawozów sztucznych azotowych, wszystkich azotanów, paliw rakieto­wych itp.

kwas fosforowy, nazwa ogólna kwasów tlenowych fosforu pięciowartościowego, związków pięciotlenku fosforu P₂O₅ z wodą; zależnie od stosunku ilościowego tych substratów rozróżnia się trzy kwasy fosforowe:

1. Kwas ortofosforowy (H₃PO₄), zwany potocznie krótko kwasem fosforowym; bezbarwne kryształy o t.t. 43°, rozpuszczalne w wodzie, higroskopijne, jako kwas trójzasadowy tworzy trzy szeregi soli (fosforany). Techniczny stęż. kwas fosforowy zawiera ok. 70% H₃PO₄ i ma ciepło właściwe 1,5 g/cm³. 

Otrzymywanie: rozpuszczanie pięciotlenku fosforu otrzy­manego przez spalanie fosforu (kwas fosforowy o dużym stężeniu), tech­nicznie przez rozpuszczanie zmielonych fosforytów w kwasie siarkowym i oddzielenie wytrąconego gipsu przez dekantację lub filtrowanie.

Zastosowanie: do produkcji nawozów fosforowych, fos­foranów, wielu preparatów farmaceutycznych, do odrdzewiania, w dentystyce itd.

2. Kwas pirofosforowy (H₄P₂O₇), bezbarwna szklista substancja o t.t. 61°, powstaje przez ogrzanie kwasu orto­fosforowego do ok. 250°; rozpuszczalny w wodzie, w roztworach przechodzi powoli w kwas ortofosforowy; tworzy dwa szeregi soli (pirofosforany), np. Na₄P₂O₇ l Na2H₂P₂O₇.
3. Kwas metafosforowy (HPO₃), powstaje przez ogrzewanie kwasu ortofosforowego lub kwasu pirofosforowego, rozpuszczalny w wodzie, w roztworach powoli (na ciepło szyb­ciej) uwadnia się, tworząc kwas ortofosforowy; koaguluje białka.

kwas siarkowy (H₂SO₄), bezbarwna, oleista ciecz, bezwonna, t.t. 10,4°, ciepło właściwe  1,838 g/cm³, rozpuszcza się w wodzie z wydzieleniem ciepłą, higroskopijna. Stosowany zwykle stężony kwas siarkowy jest azeotropem o temperaturze wrzenia 336,5° i zawartości 98,3% kwasu siarkowego. Kwas siarkowy dymiący (oleum) jest roztworem trójtlenku siarki SO₃ (bezwodnika kwasu siarkowego) w kwasie stężonym. Stężony kwas siarkowy silnie odciąga wodę i zwęgla substancje organiczne; na skórze wywołuje oparzenia.

Otrzymywanie: a) metodą kontaktową przez utlenienie dwutlenku siarki SO₂ do trójtlenku siarki SO₃, głównie na kontakcie z pięciotlenku wanadu V₂O₅ osadzonego na ziemi okrzemkowej jako nośniku i pochłanianie SO₃ w roztworach kwasu siarkowego. Tak otrzymany kwas siarkowy jest bardzo czysty;

b) metodą komorową - przez utlenianie SO₂ do SO₃ tlenem powietrza w obecności tlenków azotu jako przenośników tlenu. Tlenki azotu krążą w obiegu zamkniętym,, do którego wprowadza się SO₂, powie­trze i wodę, a odprowadza kwas siarkowy; otrzymany tą metodą kwas siarkowy jest zanieczyszczony.

Zastosowanie: do produkcji nawozów sztucznych, ma­teriałów wybuchowych, kwasu solnego, półproduktów organicznych (sulfonowanie, nitrowanie), siarczanów, w przemyśle jedwabiu sztucznego, do rafinacji tłuszczów i w wielu in. dziedzinach przemysłu chemicznego; jako środek odwadniający.

kwas węglowy, roztwór dwutlenku węgla CO₂ w wodzie, o od­czynie słabo kwaśnym. W temperaturze pokojowej w l obj. wody rozpuszcza się ok. 0,9 obj. CO₂, z tego 0,1% cząsteczek uwadnia się tworząc słaby kwas węglowy H₂CO₃, dysocjujący w ok. 0,2%:

H₂CO₃  → H⁺ + HCO^-

Sole kwasu węglowego to węglany.

Zastosowanie: jako napoje orzeź­wiające - woda sodowa. Nazwa kwas węglowy oznacza niekiedy (nie­prawidłowo) bezwodnik kwasu węglowego, tzw. dwutlenek węgla.

kwas borowy (kwas ortoborowy, kwas borny, H₃BO₃), bezbarwne, lekkie (c.wł. 1,43), łuskowate kryształy, rozpuszczalne w wodzie; roztwór ma odczyn bardzo słabo kwaśny (sole kwasu borowego - borany). Ogrzewanie kwasu borowego prowadzi do kwasu me-taborowego HBO₂, a powyżej 160° powstaje bezwodnik B₂O₃. Kwas borowy występuje w przyrodzie (w Toskanii, minerał sassolin). 1-3%-owy roztwór kwasu borowego działa bakteriobójczo, stosowany był jako środek konserwujący, jednak zdaje się działać szkodli­wie na ludzki organizm w przypadku spożywania w większych ilościach.

Zastosowanie: wyrób emalii i farb, w garbiarstwie, do szla­chetnych gatunków szkła,, jako dodatek do nawozów, do kon­serwacji drewna, surowiec do otrzymywania innych związków boru.

kwas fluorowodorowy, roztwór wodny fluorowodoru HF, bezbarwna ciecz o ostrej woni; staż. Kwas fosforowy zawiera ok. 40% HF. Kwas fosforowy roz­puszcza większość metali (oprócz złota, platyny, ołowiu), z krzemionką i krzemianami tworzy lotny czterofluorek krze­mu SiF₄ (trawienie szkła). Oparzenia kwasem fluorowodorowym powodują trudno go­jące się rany.

Otrzymywanie: pochłanianie fluorowodoru w wodzie.

Zastosowanie: do trawienia szkła, do syntezy freonów, jako katali­zator podczas otrzymywania  benzyny syntetycznej wysokooktanowej, w analizie chemicznej krzemianów. Sole kwasu fluorowodorowego -  fluorki.

KWASY ORGANICZNE

kwasy karboksylowe, kwasy organiczne zawierające w cząsteczce jed­ną lub więcej grup karboksylowych - COOH (odpowiednio kwasy jednokarboksylowe, kwasy dwukarboksylowe itd.). Kwasy karboksylowe mogą zawierać ponadto inne grupy funkcyjne, np. aminokwasy, hydroksykwasy. Alifatyczne kwasy jednokarboksylo­we: kwasy tłuszczowe.

kwasy tłuszczowe, jednokarboksylowe kwasy organiczne szeregu ali­fatycznego. Nazwa pochodzi stąd, że wyższe kwasy tłuszczowe np. kwas palmitynowy, kwas stearynowy i in. w postaci glicerydów są głównymi składnikami tłuszczów roślinnych i zwierzęcych. Najprostszymi kwasami tłuszczowymi są kwas mrówkowy i kwas octowy.

kwas mrówkowy (HCOOH), bezbarwna ciecz o ostrym zapachu, rozpuszczalna w wodzie, alkoholu i eterze, wywołuje pęcherze na skórze, rozpuszcza metale (żelazo, mangan, cynk) tworząc sole — mrów­czany. Występuje w organizmach owadów (mrówek,, pszczół) i w roślinach (pokrzywa).

Otrzymywanie: z tlenku węgla i wodoro­tlenku sodowego w temp. 120° pod ciśnieniem 8 at. powstaje mrów­czan sodowy, z niego kwas mrówkowy działaniem kwasu siarkowego. Zastosowanie: w farbiarstwie i garbarstwie, jako środek koagulujący podczas otrzymywania kauczuku naturalnego, w roztworach wodnych jako lek przeciwreumatyczny.

kwas octowy (kwas metanokarboksylowy, CH₃COOH), bezbarwna ciecz o charakterystycznej woni, działa łzawiąco, rozpuszczalny w wo­dzie, alkoholu, eterze i chloroformie. Bezwodny (kwas octowy lodowaty) łatwo krzepnie. Kwas słaby, z metalami tworzy sole, z alkoholami estry, oba rodzaje pochodnych zwane są octanami.

Otrzymywanie: najstarsza metoda (znana w starożytności) — przez fermentację cieczy zawierających alkohol; od połowy XIX w. przez suchą destylację drewna (wytrąca się wodą wapien­ną - octan wapniowy, rozkłada się go kwasem siarkowym i oddestylowuje kwas octowy); obecnie głównie z acetylenu poprzez aldehyd octowy, który utlenia się katalitycznie tlenem w obecności octanu manganu. Zastosowanie do celów spożywczych jako ocet, do wielu syntez (acetylocelulozy, jedwabiu octa­nowego, acetonu,, estrów), w przemyśle barwników, leków, per­fumeryjnym itd.

kwas stearynowy (kwas cetylooctowy), je­den z kwasów tłuszczowych; obok kwasu palmitynowego najważniejszy składnik tłuszczów stałych,, w których występu­je w postaci glicerydu. Kwas stearynowy jest białą, przejrzystą masą o t.t 69,3°, bezwonną, nierozpuszczalną w wodzie. Zastosowanie: wyrób świec, jako zmiękczacz w przemyśle gumowym, do mas modelarskich. Sole kwasu stearynowego → stearyniany sodu i potasu są składnikami mydeł.

kwas palmitynowy (kwas cetylowy, CH₃(CH₂)₁₄—COOH), jeden z kwasów tłuszczowych, ważny składnik tłuszczów roślinnych i zwierzęcych, w których występuje w postaci glicerydu. Sole kwasu palmitynowego - palmityniany sodu i potasu są głównymi składnikami mydeł.

kwas oleinowy (olejowy, CH₃—(CH₂)₇—CH=CH—(CH₂)₇—COOH). Kwas oleinowy utlenia się łatwo na powietrzu. Jest to najważniejszy kwas nienasycony naturalny; występuje w postaci glicerydów jako główny składnik różnych olejów (przede wszystkim oliwy i tranu).

kwasy cukrowe, dwukarbaksylowe kwasy powstające z. cukrów aldoheksoz w wyniku utlenienia grup końcowych. Produkt utlenienia D-glukozy nosi nazwę kwasu cukrowego, kryszta­ły o t.t. 125—126°; jego sól potasowa jest trudno rozpuszczalna

kwasy sulfonowe, pochodne org. zawierające kwasową grupę funkcyjną —SOH. Szczególnie charakterystyczne są kwasy sulfonowe aro­matyczne, tworzące się w procesach -sulfonowania. Są to zwykle bezbarwne substancje krystaliczne, higroskopijne, rozpuszczalne w wodzie (obecność grupy —SOH zwiększa rozpuszczalność w wodzie, dlatego wiele barwników przeprowadza się w kwas sulfonowy). Mają duże znaczenie w technice, gdyż stopione z NaOH lub KOH tworzą odpowied­nie fenole (naftole). Najprostszym kwasem sulfonowym jest kwas benzenosulfonowy, jego pochodna aminowa nosi nazwę kwasu sulfanilowego.

kwas szczawiowy (HOOC—COOH) najprostszy kwas dwukarboksylowy, bezbarwne kryształy o t.t. 189°, jeden z najbardziej roz­powszechnionych kwasów roślinnych, szczególnie obficie znaj­duje się w szczawiu (w postaci soli potasowej) i w rabar­barze. W moczu występuje w postaci soli wapniowej, normalnie w niewielkich ilościach. Otrzymywanie: technicznie z mrówczanu sodowego HCOONa, w temp. 400°.

Zastosowanie: w laboratorium do nastawiania miana roztworu KMnO4, w farbiarstwie jako zapra­wa. Sole kwasu szczawiowego - szczawiany, mogą być jednopodstawione (wodoroszczawiany, np. HOOC—COOK, kwaśny szczawian potasowy, tzw. sól szczawikowa do wywabiania plam rdzawych) lub dwupodstawione. Charakterystyczny jest szczawian wapniowy (COO)₂Ca, trudno rozpuszczalny w wodzie.

kwas salicylowy (kwas o-hydroksybenzoesowy), białe kryształ­ki o smaku słodkawo-kwaśnym, trudno rozpuszczalne w wodzie zimnej, dobrze w gorącej, rozpuszczalne w alkoholu i eterze, t.t. 156°, powoli ogrzewany sublimuje, szybko ogrzany rozkłada się. Otrzymywanie: sól sodowa kwasu salicylowego — działaniem CO₂ na fenolan sodowy w temp. 130° pod ciśnieniem. 

Zastosowania: jako środek dezynfekcyjny, do syntez barw­ników, leków ( aspiryna, salipiryna, salol), estrów stosowa­nych w perfumerii; sól sodowa jako środek konserwujący (tzw. salicyl). Ważną pochodną kwasu salicylowego jest -kwas p-aminosalicylowy.

kwas masłowy (CH₈—CH₂—CH₂—COOH), oleista ciecz o t.w. 163° i nieprzyjemnym zapachu zjełczałego masła. Jako gliceryd występuje w mleku (maśle).

Otrzymywanie: fermentacyjnie z cukrów lub skrobi pod działaniem bakterii Bocillus butyricus. Zastosowanie: do produkcji estrów służących jako środki zapachowe. Izomer łań­cuchowy kwasu masłowego, kwas izomasłowy, (CH₃)₂—CH—COOH, t.w. 154°, znajduje się m.in. w chlebie świętojańskim.

kwas jabłkowy (kwas hydroksybursztynowy, HOOC—CH₂—CHOH—COOH), optycznie czynny o t.t. 100° jest pospolitym kwasem roślinnym (zwłaszcza w jagodach ja­rzębiny i berberysu i łodygach rabarbaru). Syntetycznie otrzy­muje się racemat o t.t. 130°.

Zastosowanie: składnik leków przeczyszcza­jących i przeciwko chrypce.

kwasy żółciowe, kwasy karboksylowe z grupy steroidów o skomplikowanej budowie wielopierścieniowej. Występują w żółci organizmów zwierzęcych i spełniają rolę emulgatorów tłuszczów w żołądku i jelitach. Najważniejsze kwasy żółciowe: cholowy, dezoksycholowy (zawiera o l grupę — OH mniej) i litocholowy. Są one optycznie czynne.