Kręgowce, ang. vertebrates, łac. vertebrata jest to nazwa zbiorcza obejmująca bezszczękowce, liczne rzędy ryb, płazy oraz gady i ich potomków, ptaki i ssaki, do których zaliczamy się również i my sami. Do bezkręgowców zalicza się wszystkie inne typy zwierząt. Lancetnik, chociaż niewątpliwie jest spokrewniony z kręgowcami, nie należy jednak do nich, ponieważ decydującym kryterium klasyfikacyjnym jest obecność przynajmniej zaczątków kręgów w sąsiedztwie struny grzbietowej. Choć pod względem systematycznym kręgowce stanowią tylko jeden z bardzo licznych typów, na jakie ewolucja podzieliła świat zwierzęcy, ich opis stanowi zawsze objętościowo duży procent opracowań zoologii. Pod terminem bezkręgowce rozumie się po prostu wszystkie zwierzęta, które nie należą do tak zdefiniowanych kręgowców. Niekiedy zalicza się do zwierząt bezkręgowych również heterotroficzne pierwotniaki. Z punktu widzenia rozwoju organizmu zwierząt, bardziej uzasadnionym wydaje się przeprowadzenie granic klasyfikacyjnych poprzez wyodrębnienie: pierwojamowców i wtórnojamowców, jedno-, dwu- i trójlistkowców, pierwoustych i wtóroustych. Liczba typów zaliczanych do bezkręgowców zmienia się w zależności od indywidualnego podejścia badacza i pod wpływem wciąż nowych odkryć; jest ich w każdym razie więcej niż dwadzieścia. Niniejszy tekst będzie próbą analizy rozwoju układu pokarmowego w toku ewolucji bezkręgowców.

Typ parzydełkowców (dawniej jamochłonów) obejmuje proste zwierzęta, u których występuje jama chłonąco - trawiąca (jama gastralna), będąca jedyną jamą ciała i pełniąca zarazem rolę jelita. Połączenie workowatej jamy gastralnej ze środowiskiem zewnętrznym stanowi otwór gębowy. Jama ciała w zasadzie nadaje kształt ciału parzydełkowca. Krąży w niej woda z zawiesiną pokarmową, przez co funkcję tej jamy można utożsamić z tą, jaką u zwierząt wyższych pełni układ krwionośny. Żebropławy to typ zwierząt bardzo zbliżony stopniem zaawansowania rozwojowego do parzydełkowców, różniący się od nich m.in. pionowym żebrowaniem od góry ku dołowi ciała. Przez otwór gębowy zarazem dostaje się do jamy gastralnej pokarm i wydalane są resztki. To bardzo uproszczona forma przewodu pokarmowego, którą wyższe zwierzęta osiągają na etapie gastruli, w bardzo wczesnym okresie rozwoju zarodkowego. Jamochłony występują w środowisku wodnym jako osiadłe polipy i wolno żyjące meduzy. Polip jest formą przytwierdzoną do podłoża, a skierowany ku górze otwór jamy gastralnej otoczony jest wieńcem czułków. Powierzchnia parzydełek posiada komórki specjalnie przystosowane do chwytania ofiar (wyrzucające "harpuniki", lepkie nici motające ofiarę lub komórki wydzielające paraliżującą wydzielinę). Otwór gębowy na spodniej stronie ciała meduz otoczony jest czterema falującymi ramionami. Od jamy gastralnej odchodzą promieniste kanały w liczbie od czterech do dziesięciu, dodatkowo rozgałęzione. Wszystkie one uchodzą do peryferyjnie biegnącego kanału okrężnego. U parzydełkowców obecne jest odżywianie wewnątrzkomórkowe, to znaczy że cząstki pokarmu, które znalazły się wewnątrz jamy gastralnej są następnie fagocytowane lub pinocytowane przez komórki wyściółka jamy, czyli endodermy. W ten pierwszy sposób pożerane są całe komórki (glonów, pierwotniaków) lub ich fragmenty. Błona komórki endodermalnej otacza zdobycz i wpukla się, a następnie zamienia w pęcherzyk fagocytarny. Ten zlewa się z lizosomem, pod wpływem enzymów którego materia organiczna ulegają strawieniu. Produkty rozkładu enzymatycznego wchłaniane są przez otaczającą cytoplazmę. Niestrawione resztki (np. celuloza) usuwane są na zewnątrz komórki w tym samym pęcherzyku. Pinocytoza sprowadza się do otoczeniu przez błonę pojedynczych cząsteczek (np. białka, kwasu nukleinowego), powstaje pęcherzyk, a następnie kanalik. Następnie wchłonięte cząsteczki dyfundują do cytoplazmy, natomiast ściany kanalika rozpływają się (następuje więc ubytek w błonie, która otacza komórkę). Cząsteczki najdrobniejsze (woda, tlen, dwutlenek węgla) i rozpuszczające się w tłuszczach przenikają na drugą stronę błony na zasadzie dyfuzji (błona nie ogranicza ich dyfuzji, jak to ma miejsce w przypadku cząsteczek naładowanych elektrycznie lub zbyt dużych). Dla niektórych substancji istnieją specjalne białka transportowe, stanowiące "wrota dla dyfuzji" - najczęściej są to kanały przebijające na wylot błonę. Przedstawicielem słodkowodnych parzydełkowców krajowych jest stułbia (hydra).

Gdy polipy tworzą kolonie, jamy gastralne poszczególnych osobników łączą się ze sobą. Polipy - członkowie kolonii współpracują ze sobą, np. część specjalizuje się w trawieniu, część w zdobywaniu pokarmu, inne w obronie lub rozmnażaniu. Gardziel koralowców (parzydełkowce) jest bocznie spłaszczona, a jama gastralna posiada spiralny fałd ułatwiający przepływ wody i podzielona jest na 6, 8 lub 6n części. Liczbie ich odpowiada liczba ramion.

Wyższy, choć nadal prymitywny poziom organizacji funkcji troficznych osiągnęły płazińce. Układ pokarmowy wirków jest ślepą, workowatą jamą, nierozgałęzioną lub nawet silnie rozgałęzioną. Gardziel jest jedynym wejściem do przewodu pokarmowego, jest umięśniona i może wysuwać się poza obręb ciała, otaczając lub wyłapując ofiary. Organizmy te nie pobierają nowego pokarmu, dopóki nie zostanie strawiony poprzedni, gdyż przewód pokarmowy nie jest drożny. Gastroderma (entoderma) składa się z pojedynczej warstwy komórek wydzielającej enzymy trawienne, stanowi też powierzchnię wchłaniania. Pewne wirki posiadają trzy rozgałęzienia w jelicie, każde z nich podzielone następnie na mniejsze, co znacznie zwiększa powierzchnię chłonąco - trawiącą i umożliwia osiąganie przez organizm większych rozmiarów i większej aktywności. Pokarm jest trawiony częściowo wewnątrzkomórkowo, to znaczy komórki endodermalne wydzielają enzymy nadtrawiając pokarm, który następnie fagocytują. Większość resztek usuwana jest przez ścianę ciała do środowiska zewnętrznego w drodze dyfuzji, część przez otwór gębowy. Jelito motylicy wątrobowej jest dwudzielne, natomiast pasożyty przewodu pokarmowego, jakimi są tasiemce, nie posiadają jelita wcale, a wchłaniają wypełniające jelita żywiciela mleczko jelitowe całym swoim ciałem, pokrytym rzęskami w celu zwiększenia powierzchni chłonnej. Tasiemce posiadają specjalne struktury służące zakotwiczeniu w jelicie (bruzdy, przyssawki i haki). Brak im jakiegokolwiek otworu gębowego, choć można wskazać odcinek głowowy. Wysoką specjalizację i wydajność osiągnął układ rozrodczy tasiemców. Podsumowując, u wolnożyjących płazińców obserwuje się przeobrażenie jamy gastralnej w rurkowate, słabiej lub silniej rozgałęzione jelito.

U robaków obłych (wrotki i nicienie) pojawia się potokowa obróbka pokarmu, który przebywa całą długość jelita w jednym kierunku, od gęby do odbytu (niekiedy tylko odbyt jest zredukowany, co przypomina pozornie stosunki panujące u płazińców). Przewód pokarmowy nicieni dzieli się ogólnie na trzy części, stomodeum (odcinek przygębowy), jelito i proktodeum (odcinek przyodbytowy). Stomodeum składa się z "ust i warg", jamy bukalnej i gardzieli (przełyku). Wykształcenie poszczególnych części u konkretnych gatunków nicieni pozostaje w związku z ich obyczajami troficznymi. Przykładowo, jama bukalna nicieni roślinożernych wytwarza wydrążony wewnątrz harpun, przystosowany do penetracji i wybierania zawartości komórek roślinnych. Drapieżcy posiadają w jamie ząbki lub hakowate wyrostki. Pokrewne nicieniom planktonożerne wrotki natomiast posiadają przed otworem gębowym specyficzny "aparat rotacyjny", napędzający pokarm do gardzieli. Pasożyty posiadają podobne przystosowania, jak pasożytnicze płazińce.

"Usta" dżdżownicy (jako przedstawiciela skąposzczetów) stanowi prostomium. W związku z brakiem szczęk i zębów do rozdrabniania grudek gleby, którymi żywią się te zwierzęta, służy umięśniona gardziel. Cząstki pokarmowe dostają się do kulistawego zbiorniczka zwanego wolem, gdzie są czasowo przechowywane. Stąd wtłaczane są do umięśnionego żołądka, który wydłuża się i kurczy, powodując nacisk cząstek pokarmu na siebie, a w konsekwencji utwardzenie masy glebowej. Wyciśnięty roztwór glebowy, zawierający związki organiczne i drobnoustroje jest trawiony w jelicie. Zajmuje ono położenie pomiędzy 19 segmentem a końcem ciała. W jelicie enzymy trawią zewnątrzkomórkowo masę glebową. Nutrienty absorbowane są do krwi w naczyniach oplatających siateczką jelito. Ogólnie rzecz biorąc układ pokarmowy dżdżownicy można wyobrazić sobie jako "rurę w rurze", tym bardziej że zwierzęta te żerują penetrując glebę wszerz i wzdłuż. Głowę typowego morskiego wieloszczeta podzielić możemy na prostomium i peristomium. Przednia część, prostomium, posiada jedną parę czułków, jedną parę głaszczek i czworo prostych oczu, zaś peristomium cztery pary wąsów. Są to przystosowania głównie do zdobywania pokarmu. Pokarmem pijawek jest krew kręgowców. Posiadają one specjalne szczęki i ząbki oraz gruczoły, które wydzielają substancje przeciwdziałające krzepnięciu krwi. Jelito posiada boczne schyłki, w których może być magazynowana bardzo długo krew (nawet przez kilka miesięcy), następnie stopniowo trawiona.

Inne specjalizacje przewodu pokarmowego obserwujemy u mięczaków. Wśród przystosowań spotykanych u ślimaków wymienić należy tarkę, służącą do rozcierania pokarmu i mięsisty, ruchliwy język. Tarkę posiadają wszystkie mięczaki z wyjątkiem małży. Poruszana jest ona w tył i przód po powierzchni pożywienia. Gatunki roślinożerne zeskrobują za jej pomocą glony (z kamieni, kawałków drewna) lub inny pokarm (np. gryzą sałatę), podczas gdy większość ślimaków drapieżnych wierci nią otwory w ciele ofiar, nawet tych zaopatrzonych w grube muszle lub pancerze. Do przewodu pokarmowego uchodzi gruczoł - wątroba, która nie tylko wydziela enzymy, ale bierze też bezpośredni udział w trawieniu oraz magazynuje sole wapnia, stanowiące surowiec na muszlę. Otwór odbytowy ślimaka uchodzi do jamy płaszczowej, która stanowi fałd powierzchni ciała. W przewodzie pokarmowym obecne są gruczoły produkujące śluz oraz orzęsione komórki

nabłonkowe. Tropikalne ślimaki drapieżne (np. Conus) posiadają ponadto gruczoły jadowe, których wydzielina może być zagrożeniem dla życia ludzi. Tarka tych drapieżców ulega odrębnej specjalizacji, przekształcając się w formę miniaturowego harpuna. Jest on wyrzucany w kierunku ofiary, raniąc ją i wprowadza do jej ciała silną, paraliżującą neurotoksynę. Znanymi powszechnie drapieżnikami są głowonogi, do których należą m.in. ośmiornice, dziesięciornice i kałamarnice. Osiem zaopatrzonych w przyssawki (również obezwładniające, a u kalmara zaopatrzone w haczyki) chwytnych ramion, dwa długie czułki sztywne na końcach i do tego znakomity mózg czyni z kalmarów czy ośmiornic prawdziwe "maszyny do zabijania". Przez miliony lat dominowały one jako drapieżcy oceanów. Dzięki zastosowaniu mechanizmu odrzutu potrafią szybko pływać (jako jedyne z mięczaków) i raptownie rzucać się na ofiarę, której aktywnie poszukują w przestworach oceanu. Znaleziona ofiara jest oplatana ramionami zaopatrzonymi w macki, a następnie obezwładniana parą mocnych, podobnych do dzioba szczęk, pozwalających uderzyć i rozszarpać ciało ofiary. "Dziób" jest usytuowany w obrębie jamy bukalnej. Obecna jest tarka, za pomocą której ośmiornica przesuwa rozszarpaną ofiarę w głąb jamy. Uchodzą do niej dwie pary gruczołów ślinowych, z których jedna produkuje ślinę, inna toksynę, wnikającą do ciała ofiary przez zadane rany. Zdobycz trafia do umięśnionego żołądka, od którego odchodzi proste lub spiralnie skręcone, ślepo zakończone jelito. Istnieją dwa duże gruczoły wydzielające enzymy trawienne. Wątroba produkuje enzymy tylko wtedy, gdy obecny jest pokarm. Trzustka stale produkuje wydzielinę trawienną, która przechowywana jest w jelicie ślepym. W żołądku masa pokarmowa jest zbijana i mieszana z enzymami, po czym w postaci papki wędruje do jelita celem dokładniejszego strawienia. Ciężkostrawne resztki są oddzielane od głównej masy pokarmu przez specjalne fałdy jelita ślepego, następnie kierowane do tylnego odcinka jelita, stąd zaś usuwane są do jamy płaszczowej przez otwór odbytowy. Małże, wiodą osiadły tryb życia, filtrując wodę i odcedzając z niej potrzebną im masę mikroorganizmów, z których czerpią surowce energetyczne i budulcowe. Larwy małży są organizmami wolnożyjącymi, zaś osobniki dorosłe mogą przemieszczać się w szybkim tempie i na stosunkowo znaczne odległości używając nogi i nici bisioru. Bałtyckie piaskołazy zagrzebują się na wiele centymetrów w głąb plaży, wysuwając na powierzchnię czubek syfonu wlotowego. Syfony racicznicy zmiennej zaledwie wystają spomiędzy połówek muszli i mogą być błyskawicznie chowane (często równocześnie zamyka się muszla, co stanowi odruch obronny). Ciało małża składa się z nogi i zawiniętego w fałd płaszcza worka trzewiowego. Zawiesina fito- i zooplanktonu wpierw dostaje się do jamy płaszczowej przez syfon. Tutaj filtrowana jest przez skrzela, a cząsteczki pokarmu odcedzane. W związku z charakterem pokarmu brak jest u małży tak charakterystycznej dla mięczaków tarki.

Za ewolucyjnych potomków pierścienic uważa się zarówno mięczaki, jak i stawonogi. Przewód pokarmowy tych z reguły drobnych zwierząt (choć wielkie oceaniczne kikutnice osiągają ponad dwa metry rozpiętości odnóży) stanowi dobrze wykształcone jelito, w którym wyróżnić można odcinki: jelito przednie, środkowe i tylne. Końcowe odcinki jelita mają pochodzenie ektodermalne i wysłane są chityną, tak jak zewnętrzna powierzchnia ciała. Ciało pajęczaków dzieli się na dwie części: głowotułów i odwłok. Dwie pierwsze pary odnóży głowotułowiowych są to tak zwane szczękonóża, z których pierwszą parę stanowią szczękoczułki (chelicery), zakończone często kleszczami, a drugą nogogłaszczki (pedipalpy). Te ostatnie u skorpionów również przekształcają się w kleszcze, pomagające w chwytaniu ofiar. W skład systemu pokarmowego wchodzi rozległy gruczoł wątrobowo - trzustkowy. Jelito posiada ślepe wyrostki, które zwiększają powierzchnię trawienno - chłonną. Podobnie jak u pierścienic pokarm trawiony jest zewnątrzkomórkowo. Duże cząsteczki organiczne rozkładane są w przewodzie pokarmowym na mniejsze cegiełki, a te przenikają przez błony komórek wyściółka jelita na drodze dyfuzji prostej lub wspomaganej, albo też transportu aktywnego, ale nigdy fagocytozy lub pinocytozy, to zaś, co nie może być przyswojone, zwierzę wydala w postaci kału. Pająki stosują ponadto trawienie zewnętrzne, które polega na tym, że drapieżnik po uprzednim starannym obezwładnieniu ofiary nićmi jedwabnymi i jadem prowadza do wnętrza jej ciała enzymy trawienne. Ciało ofiary otacza najczęściej chitynowy pancerzyk, który nie rozpuszcza się pod wpływem enzymów. Pająk pozostawia tak przyrządzony przysmak na pewien czas, po którym tkanki owada zamieniają się w płynny koktajl, wysysany z łatwością przez ssącą gardziel pająka. Podobnie zresztą trawione są komórki roślin. U raka, będącego przedstawicielem skorupiaków, jelito przednie przekształca się w żołądek filtrujący, w którym chitynowa wyściółka tworzy listwy i bruzdy. Osadza się na nich plankton, który dominuje w pożywieniu raka, ale niekoniecznie innych skorupiaków. Na przykład większość krabów jest sprawnymi drapieżnikami, zdolnymi polować bez różnicy i w wodzie, i na plaży. Ofiarami krabów padają bezkręgowce i mniejsze kręgowce, na przykład młode żółwie skórzaste. U wijów wyodrębnia się właściwy odcinek głowowy, na którym osadzona jest para czułków, żuwaczki i szczęki. Wśród wijów spotykamy zarówno zwinne i jadowite drapieżniki, jak skolopendra, jak i powolnych, żerujących pod korą drzew i w ogrodach roślinożerców (wij drewniak, stonoga). Jad niektórych może być niebezpieczny dla drobnych zwierząt kręgowych. Ciało owadów skraca się w porównaniu z wijami, dzieląc się na trzy odcinki: głowę, tułów i odwłok. Na głowie znajduje się jedna para górnych szczęk (żuwaczek) i dwie pary szczęk dolnych. Narządy gębowe mogą ulegać przekształceniom, przyjmując budowę właściwą dla typu gryzącego lub gryząco - żującego (chrząszcze, karaczany, koniki polne), gryząco - ssącego (bąki, gzy), gryząco - liżącego (pszczołowate), ssącego (motyle) albo też kłująco - ssącego (komary, pluskwiaki). Przełyk owadów posiada rozszerzenie zwane wolem. W licznych uchyłkach jelitowych rozwija się flora złożona z grzybów, bakterii i pierwotniaków, dzięki której np. termity osiągnęły unikatową wśród zwierząt zdolność trawienia ligniny (twardego składnika drewna). Larwy muchy plujki przed połknięciem zwilżają pokarm śliną. Gruczoły gardzieli pszczół robotnic wydzielają mleczko pszczele, którym karmione są larwy.

Do zwierząt wtóroustych zaliczamy następujące typy: szkarłupnie, półstrunowce, rurkoczułkowce i strunowce. Szkarłupnie prowadzą przydenny, niekiedy osiadły tryb życia drapieżców lub saprofitów. Cechują się promienistą symetrią ciała. Otwór gębowy rozgwiazdy położony jest na środku dolnej powierzchni tarczy środkowej i otoczony wyrostkami i płytkami szkieletu, a grzbietowy - na górnej i przesłonięty perforowaną wapienną płytką. Szkarłupnie potrafią wyrzucać na zewnątrz dolną część żołądka, zaś od górnej odchodzi gwieździście pięć odnóg, które wnikają do ramion. Zakończenie aparatu żującego jeżowców stanowi latarnia Arystotelesa, której funkcją jest chwytanie i rozcinanie pokarmu, w czym uczestniczy pięć wapiennych zębów połączonych z silnymi mięśniami. Przewód pokarmowy wężowideł jest nierozgałęziony, a otwór odbytowy ulega uwstecznieniu. Jeżowce odżywiają się jamochłonami, pierścienicami, glonami lub obfitym w składniki organiczne mułem dennym. Rozgwiazdy są drapieżnikami, żerującymi na populacjach mięczaków i wyrządzającymi dotkliwe szkody w hodowlach ostryg. Wśród wężowideł spotykamy detrytusofagi (organizmy odżywiające się martwą materią organiczną, szczątkami roślin i zwierząt zalegającymi dno morskie), drapieżców, polujących na mięczaki i robaki oraz filtratorów (planktonożerców). Strzykowy, albo ogórki morskie są to detrytusofagi wyspecjalizowane w odżywianiu się mułem. Ciało ich pozbawione jest sztywnego szkieletu, zaś otwór gębowy otacza wieniec ruchliwych czułków.

Wśród półstrunowców i pokrewnych im trybem życia i niektórymi szczegółami anatomii osłonic i bezczaszkowców (typ strunowce) spotykamy formy osiadłe, filtrujące zawiesinę pokarmową, lub zagrzebujące się częściowo w piasku płytkich i ciepłych mórz, odcedzające plankton za pomocą przebitej licznymi szczelinami gardzieli. Dnem gardzieli niższych strunowców, np. lancetników i osłonic, biegnie orzęsiony rowek, służący przesuwaniu i zlepianiu drobnocząsteczkowego pokarmu w stronę przełyku. Ma on zdolność wychwytywania jodu i uważa się go za homolog tarczycy kręgowców. Wspólną cechą strunowców jest przynajmniej w okresie larwalnym przejawiająca się dwuboczna symetria ciała oraz przynajmniej dwa niezależne od siebie układy metameryczne: muskulatury - nerwów - (kręgów) i szpar skrzelowych.

Formami o najbardziej zatartej symetrii dwubocznej są osłonice. Ciało osiadłej żachwy, przypominające beczułkę, okrywa celulozowy płaszcz (tunika), w którym występują dwa syfony. Woda wpływa syfonem wlotowym do jamy gębowej przez otwór gębowy otoczonej czułkami. Jama gębowa ma postać rozległego kosza, który woda opuszcza, odpływając przez kloakę do syfonu wypustowego w dolnej części ciała. Na "kratownicy" tego kosza ma miejsce wymiana gazów, a zarazem odcedzenie zawiesiny pokarmowej. Drobne cząstki zlepiane są śluzem i kierowane przez endostyl ku żołądkowi. Endostyl jest to rowek na brzusznej powierzchni gardzieli, wydzielający śluz. Cząstki zawiesiny pokarmowej wyłapywane są przez śluz. Komórki endostylu posiadają rzęski, którymi śluz wraz z zawiesiną pokarmową przesuwany jest w kierunku żołądka. Żołądek przechodzi w jelito, zakończone odbytem uchodzącym do kloaki. Przedstawiciel bezczaszkowców lancetnik jest filtratorem żyjącym w płytkich i ciepłych morzach. Ma zdolność aktywnego ruchu (świadczy o tym dobrze wykształcony wewnętrzny szkielet w postaci struny grzbietowej, metameryczne mięśnie i zewnętrzne fałdy o roli podobnej do płetw), jednak większość czasu spędza zagrzebany w piasku, wystawiając na zewnątrz jedynie otwór gębowy, otoczony wieńcem rzęsek. Dalsze odcinki przewodu pokarmowego przypominają stosunki spotykane u osłonic, to znaczy gardziel wykształcona jest w postaci kosza skrzelowego zaopatrzonego w endostyl. Woda wypływająca z kosza skrzelowego na zewnątrz przez szczeliny skrzelowe dostaje się do jamy okołoskrzelowej, z której pojedynczym otworem wydostaje się poza ciało zwierzęcia. Uchyłek wątrobowy przedniej części jelita podobny do wątroby kręgowców poprzez funkcję, jaką pełni oraz taki sam typ ukrwienia.

Coraz rzadsze w polskich rzekach i strumieniach są minogi, krajowi przedstawiciele bezszczękowców. Te zwierzęta o wyglądzie małej rybki (około 10 - 25 cm) zaliczane są do typu kręgowców, gromady bezszczękowców (nie mylić z bezczaszkowcami), zwanymi też smoczkoustymi lub kręgoustymi (Cyclostomata). Nazwę tę zawdzięczają charakterystycznemu lejkowi zaopatrzonemu w rogowe ząbki, na dnie którego mieści się otwór gębowy. Brak zupełnie tak charakterystycznych dla wyższych kręgowców szczęk. Dorosłe minogi są pasożytami ryb. Przywierają do ich skóry, za pomocą rogowych ząbków wygryzają w niej otwory, a następnie zjadają napotkane tkankami. Stają się w ten sposób sprawcami dużych szkód w gospodarce rybnej. Jednak z racji swojej rzadkości i reliktowości z punktu widzenia zoologii (wiele układów, np. szkieletowy i krwionośny kręgowców, stanowi modyfikację najprostszego, wyjściowego planu, jaki dziś zaobserwować możemy tylko u tych zwierząt). Minogi na obszarze Polski objęte są ścisłą ochroną, zaś ich odlegli krewni - śluzice - występują w oceanach i pełnosłonych morzach. Większą część cyklu życiowego minoga zajmuje stadium larwalne. Larwa nosi nazwę ślepicy. Zagrzebane w dnie płytkich i spokojnych odcinków rzek i potoków wyłapują zawiesinę złożoną głownie z glonów i odfiltrowują ją w gardzieli, podobnie jak to czyni lancetnik (gardziel kontaktuje się bezpośrednio ze środowiskiem zewnętrznym szparami skrzelowymi w liczbie ok. 7). Po osiągnięciu dojrzałości i przeobrażeniu (m.in. pełny rozwój oczu) spływają do morza. Wyjątkiem jest minóg strumieniowy, który żyje w strumieniach i rzekach. Po okresie żerowania trwającym 1 - 3 lat morskie minogi wracają do macierzystych rzek, w których wiosną odbywają gody i dają początek kolejnemu pokoleniu, następnie same kończą życie. W okresie wszystkich przeobrażeń i prawdopodobnie także podczas powrotnej wędrówki z morza w górę rzek minogi zaprzestają żerowania. Równocześnie całkowita wielkość ich ciała się zmniejsza.

Ważnym nabytkiem ewolucyjnym ryb są opatrzone kostnymi zębami szczęki. Zęby u ryb służą raczej do przytrzymywania i kawałkowania zdobyczy, niż do rozcierania. Brak jest zębów u ryb roślinożernych, choć u karpia występują zęby gardzielowe, osadzone na V łuku skrzelowym, zwolnionym od dźwigania skrzel. Ryby nie posiadają ruchomego języka ani gruczołów ślinowych. Jelito jest krótkie, może posiadać wyodrębniony żołądek lub też nie, w tylnej części zaopatrzone jest w tzw. zastawkę spiralną, która pomaga w mieszaniu się i przesuwaniu pokarmu, a równocześnie zwiększa powierzchnię wchłaniania. Silnie rozwiniętą wątrobą cechują się np. rekiny (źródło tranu). W zimie u wielu ryb jelito skraca się (uwstecznia), a u pewnych gatunków zanika w okresie godowym. Wśród ryb spotykamy wszystkie prawie strategie odżywiania się (drapieżcy, pasożyty, roślinożercy, glonojady).

U płazów przewód pokarmowy rozpoczyna się jamą gardłowo - gardzielową, w której znajdują się osadzone na łukach szczęk zęby (u ryb często pokrywają całą powierzchnię jamy gębowej, a nawet łuki skrzelowe). Język może być wysuwany lub wyrzucany, u większości przytwierdzony jest przednią, a nie tylną częścią do dna jamy gębowej. Liczne gruczoły ślinowe zwilżają i nadtrawiają pokarm. Pojawia się wątroba z woreczkiem żółciowym i powszechna już trzustka. W pętlicowato skręconym jelicie brak fałdów i zastawek. Jelito, moczowody i przewody płciowe uchodzą wspólnie do steku (kloaki); kloaka obecna jest również u części ryb. Podobnie jak wiele ryb i gadów posiadają zdolność regulacji wielkości (masy) i struktury przewodu pokarmowego (żołądka i jelita) w zależności od obfitości lub deficytu pokarmu (oszczędność energetyczna), fazy życia i płci. Salamandry bezpłucne łowią owady za pomocą wyrzucanego języka, którego umięśnienie sięga aż do miednicy. Kijanki żab żywią się drobnymi organizmami planktonicznymi, lub w przypadku innych gatunków odłamywanymi kawałkami roślin, nieraz martwymi szczątkami organizmów, lecz bywa, że i żywymi jeszcze, choć rannymi zwierzętami. Posiadają stosunkowo długie jelito oraz aparat filtracyjny w odcinku gębowym. W trakcie metamorfozy jelito się skraca, dorosłe formy przechodzą na dietę opartą o białko zwierzęce. Wiele płazów jest bardzo wytrzymałych na głód, co należy przypisać bardzo niskiej przemianie materii tych kręgowców.

Zęby gadów również mają stożkowy kształt i są do siebie podobne (homodontyzm). Zęby jadowe węży noszą rozmaite przystosowania, jak kanaliki i rynienki, którymi ścieka jad; mogą składać się do wnętrza jamy gębowej. U żółwi występuje rogowy dziób przypominający ptasi. Pojawia się język, który u węży jest organem dotyku. Język kameleonów przystosowany jest do chwytania owadów, podobnie jak u niektórych żab i salamander, lub też, np. u krokodyli i żółwi, nie wysuwa się na zewnątrz. Układ pokarmowy gadów zaopatrzony jest w liczne gruczoły. Żołądek jest dobrze umięśniony. Przewód pokarmowy kończy się w kloace, jak u płazów. Dobrze rozwinięte są wątroba i trzustka. Żołądek krokodyli (i ptaków) zawiera połknięte przez zwierzę kamyki, pomocne w rozcieraniu pokarmu. Większość gadów jest zdolna do wytrzymywania nawet wielomiesięcznej głodówki. Do gadów należą tu najgroźniejsze drapieżniki (krokodyle, warany), jak i łagodni roślinożercy (żółw słoniowy) lub owadożercy (hatteria). Należy wspomnieć o wymarłych tyranozaurach (drapieżcy) i potężnych brontozaurach (roślinożercy). Krajowe żmije żywią się drobnymi kręgowcami i owadami, a zaskrońce głównie ślimakami. Po raz pierwszy w ewolucji kręgowców pojawia się jelito ślepe, dobrze rozwinięte u gadów roślinożernych.

Stałocieplnymi potomkami gadów są żyjące współcześnie ptaki i ssaki. Żyje dziś na świecie około 9300 gatunków ptaków, zaklasyfikowanych do 28 rzędów. Wszystkie dzisiejsze ptaki, z wyjątkiem form wtórnie nielotnych, posiadają zdolność aktywnego lotu. Ewolucja wyeliminowała zęby, zastępując je lekkim rogowym dziobem, który nie zaburza statyki lotu. Przewód pokarmowy jest raczej krótki, a pokarm nie przebywa w nim długo, toteż ptaki muszą niemal stale jeść. Sikorka w zimie musi zjeść dziennie więcej, niż sama waży. Jest to też wymogiem niezwykle szybkiego metabolizmu (serce kolibra bije ponad 1000 razy na minutę, gdy człowieka tylko 72). Dzioby niektórych ptaków są bardzo wydatne (tukan), a przy tym lekkie. Język jest mały i mięsisty. Dzioby osiągnęły różne przystosowania (do rozrywania padliny u sępów, do zabijania i rozszarpywania zdobyczy u orłów, chwytania gryzoni u sów, rozłupywania ziaren, wydziobywania owadów spod kory drzew itd.). Kęsy pożywienia (lub pojedyncze ziarna czy owady) są łykane w całości, a następnie magazynowane w uchyłku przełyka - wolu (często np. u kur można tam znaleźć żywą jeszcze zdobycz). Wydzielina gruczołów wola pelikanów i gołębi służy odżywianiu piskląt i zwana jest ptasim mleczkiem. Co ciekawe, jego produkcję warunkuje prolaktyna, podobnie jak mleka ssaków. Żołądek podzielony jest na część gruczołową (produkcja gruczołów trawiennych) i część mięśniową, w której znajdują się połknięte przez ptaka kamyki, pomagające w rozcieraniu twardego pokarmu (szczególnie ziarnojadom - wróblom, papużkom). Pospolite w miastach kaczki, gawrony i sroki to ptaki wszystkożerne, zadowalające się odpadkami bytowymi z gospodarstw domowych. Wróble preferują ziarno i można je zaobserwować, jak pasą się wśród dojrzałych traw, wydziobując ziarno z kłosów. Są szkodnikami pól uprawnych, myszołowy i kanie natomiast tępią również wykradające ziarno myszy i nornice.

Układ pokarmowy ssaków posiada wiele cech zaawansowanych w stosunku do wcześniej wymienionych gromad kręgowców. Zęby wykazują heterodontyzm, czyli zróżnicowane są funkcjonalnie na cztery grupy: licząc od przodu szczęki ku tyłowi, symetryczne pary (lub więcej par) siekaczy, kłów, przedtrzonowców i trzonowców. Zęby osadzone są w zębodołach na pojedynczej kości (szczękowej u góry i żuchwie u dołu). Mogą być wymienianie raz lub więcej razy w ciągu życia. Siekacze służą do chwytania lub cięcia (zające, gryzonie), kły - do chwytania, zabijania bądź przytrzymywania zdobyczy (drapieżne), przedtrzonowe do cięcia, miażdżenia lub rozcierania. Zęby pracują parami góra - dół (wyjątkiem są siekacze słoni, kły słoni morskich czy dzików). Trzonowce roślinożerców tworzą rodzaj młyna mielącego pokarm, ich powierzchnie zaopatrzone są w tarkowate listewki. Zęby drapieżników przypominają w działaniu nożyce tnące mięso. U wszystkożerców (człowiek, gryzonie, owadożerne) zęby mają budowę pośrednią lub niewyspecjalizowaną. Specjalizacja uzębienia wyraża się przede wszystkim w ich redukcji (np. u słoni tylko 4 funkcjonujące trzonowce i 2 siekacze, u człowieka odpowiednio 8 - 12 trzonowców i 8 siekaczy) i powstawania przerw w uzębieniu (np. u gryzoni, przeżuwaczy między przednimi siekaczami i dalszymi zębami). Stekowce (dziobak, kolczatka) posiadają zęby tylko w stadium embrionalnym, później wyrasta w ich miejsce rogowy dziób. Kolczatka łowi mrówki długim i lepkim językiem, podobnie mrówkojad. Kęsy pożywienia u ssaka kierowane są do przełyku przez gardło, poza którym rozchodzą się drogi pokarmowa i oddechowa, co jest precyzyjnie sterowane tzw. odruchem przełykania. Przełyk jest długą, prostą rurą kończącą się w żołądku. Żołądek może być bardzo prosty (wilk, pies) lub rozbudowany. Żołądek krowy (parzystokopytne przeżuwające) składa się aż z 4 części. Trzy pierwsze (żwacz, czepiec, księgi) to tzw. przedżołądek (żwacz wypełnia większość miejsca w jamie brzusznej). Właściwe trawienie następuje w czwartym odcinku - trawieńcu. Przeżuwacze "hodują" pierwotniaki (gł. wiciowce), które pływają sobie w żwaczu i trawią celulozę (krowa trawi następnie wiciowce). Błona śluzowa żołądka zawiera trzy rodzaje komórek: główne (produkują enzymy trawiące białka), okładzinowe (wydzielają chlor, który reagując z wodorem tworzy kwas solny) i śluzowe. Te ostatnie wydzielają śluz, który chroni żołądek przed samostrawieniem. Cząsteczki śluzu tworzą molekularną "siatkę" na powierzchni ściany żołądka, przez której "oczka" nie potrafią przeniknąć duże cząsteczki enzymów. Pokarm przesuwany jest następnie do dwunastnicy, gdzie uchodzą przewody wątroby (żółć) i trzustki (enzymy), a dalej do jelita: czczego, krętego (cienkie), ślepego, okrężnego, prostego, esowatego (grube) i odbytnicą usuwane na drodze odruchowej. Trawieni poszczególnych składników pokarmowych odbywa się z różnym nasileniem w różnych częściach przewodu pokarmowego. Białka wstępnie trawione są w żołądku (pepsyna + kwas solny), a ostatecznie w jelicie cienkim pod wpływem enzymów trzustki. Wielocukry wstępnie trawione są w jamie ustnej, niezmienione przechodzą przez żołądek, aby zostać poddanymi działaniu amylazy, maltazy, laktazy i sacharazy (zależnie od rodzaju cząsteczki dwucukru) w dwunastnicy i jelicie cienkim. Tłuszcze przed strawieniem muszą ulec emulacji (rozdrobnieniu fizycznemu) pod wpływem żółci, po czym są trawione w dwunastnicy i jelicie cienkim na glicerol i wolne kwasy tłuszczowe (także na mono- i diacyloglicerol). Mniejsze cząsteczki tłuszczu wchłaniane są bez trawienia. Witaminy, cukry proste i alkohol są wchłaniane bez trawienia, trawienie dwucukrów (miód, soki owocowe, czekolada) trwa dość szybko ("szybkie kalorie"). Długość jelita cienkiego zależy od udziału diety roślinnej w pożywieniu (tym dłuższe, im większy), co nie znaczy, że wydłuża się u wegetarian, choć jego długość u człowieka jest osobniczo zmienna. Jelito cienkie jest więc miejscem ostatnich etapów trawienia (powstaje tam tzw. mleczko pokarmowe) i wchłaniania, w czym pomagają liczne kosmki jelitowe i fałdy. W jelicie grubym żyją drobnoustroje stanowiące florę jelitową, biorącą udział w dostarczaniu organizmowi człowieka witamin z grupy B i K. U zającokształtnych, chomików i koni rozrasta się jelito ślepe, stanowiąc ogromny zbiornik fermentacyjny. Zajęczaki produkują specjalny rodzaj kału, który jest oddawany tylko w nocy i odruchowo połykany przez zwierzę (cekotrofia), dopiero później ostatecznie trawiony. Wątroba staje się organem wielofunkcyjnym, niezastąpionym dla życia, produkującym większość białek, zapewniającą prawidłowy przebieg procesów obronnych (np. krzepnięcie krwi), biorącym udział w neutralizacji toksyn i magazynującym zapasy cukru, uwalniane do krwi na ściśle regulowanym poziomie (insulina trzustkowa). Wątroba jest wraz ze śledzioną cmentarzyskiem starych i uszkodzonych krwinek, dezaminuje aminokwasy, wbudowując powstały toksyczny amoniak w cząsteczkę mocznika. Syntetyzuje cholesterol, fosfolipidy (budulec błon komórkowych), "przebudowuje" w miarę potrzeby cząsteczki cukrów na aminokwasy i lipidy, i na odwrót. Magazynuje witaminy (A, D, B12) i pierwiastki (żelazo i in.). Jest jednym z głównych źródeł ciepła, a w ciele człowieka zajmuje dużą część nadbrzusza. Woda wchłaniana jest na przestrzeni całego przewodu pokarmowego, szczególnie intensywnie w jelicie grubym.

Przewód pokarmowy zwierząt ewoluował przez całą ich prawie 600 milionów lat trwającą historię. Był to czas wystarczający, by powstały liczne modyfikacje i osobliwości. Jednak dopiero kilkadziesiąt milionów lat temu osiągnął tak wielką sprawność, jaką widać u ssaków. Ona to zapewniła im uzyskanie stałocieplności i możliwość przeżycia w warunkach arktycznej tundry. Z drugiej strony to właśnie stałocieplność stała się podstawą doskonałości narządów trawienia i zdobywania pokarmu.