ŚMIERĆ

Motyw śmierci w literaturze  

Śmierć przedstawiona w literaturze to punkt styku doświadczenia ludzkiego z tym, co przekracza codzienność, rozsądek i logikę. To temat, który zmusza bohaterów i czytelników do konfrontacji z granicą istnienia, co często staje się impulsem do refleksji nad sensem życia, cierpieniem, przemijaniem, wiarą czy pamięcią. W różnych epokach śmierć przybierała odmienne oblicza – bywała końcem, karą, przejściem, wybawieniem lub wyzwaniem. Jej przedstawienie w tekstach zależy od światopoglądu epoki: dla ludzi starożytnych mogła być wpisana w los, dla średniowiecznych – stanowiła bramę do wieczności, a dla nowoczesnych – dramat całych społeczności lub absurd, wobec którego nie sposób zająć stanowiska. Śmierć może być indywidualna, symboliczna lub zbiorowa – jako doświadczenie wojny, katastrofy lub ideologii. Niektóre postacie w literaturze umierają w heroizmie, inne w zapomnieniu, jeszcze inne nie potrafią umrzeć w sensie metafizycznym. Tym samym temat śmierci łączy się z pytaniami o tożsamość, pamięć, sens i relacje międzyludzkie. 

Antyk i motyw śmierci 

W literaturze antycznej śmierć często była nieuchronną konsekwencją losu, elementem porządku świata rządzonego przez bogów i fatum. Nie była postrzegana jako ostateczne unicestwienie, ale raczej jako przejście do krainy cieni – Hadesu. W tragediach greckich śmierć bywała dramatycznym, ale oczyszczającym finałem życia podporządkowanego konfliktowi między wolą jednostki a boskim porządkiem. 

• W „Antygonie” Sofoklesa śmierć staje się wyborem moralnym – tytułowa bohaterka, świadoma, że za złamanie zakazu Kreona czeka ją kara śmierci, nie cofa się, wierząc w wyższość boskiego prawa. Jej śmierć to akt oporu, który ma wymiar zarówno tragiczny, jak i etyczny – jest wyrazem lojalności wobec rodziny i boskiego porządku. 

• W „Iliadzie” Homera śmierć na polu walki to wyraz honoru i chwały, a jednocześnie codzienna, brutalna rzeczywistość wojny. Szczególnie poruszająca jest scena śmierci Hektora – jego godność i odwaga kontrastują z okrucieństwem Achillesa, który znieważa jego ciało. Śmierć staje się tu nie tylko końcem życia, ale momentem próby dla ludzkiej wielkości. 

• W micie o Orfeuszu śmierć ukochanej Eurydyki prowadzi do wędrówki Orfeusza do Hadesu – motyw ten ukazuje miłość silniejszą niż śmierć, ale też kruchość ludzkiej natury: jeden błąd – jedno spojrzenie – przekreśla nadzieję na ocalenie. 

Biblia wobec motywu śmierci 

W Biblii śmierć jest konsekwencją grzechu pierworodnego, ale też częścią boskiego planu zbawienia. Może być karą, ale i początkiem nowego życia – wiecznego. Przekracza wymiar biologiczny, stając się aktem duchowym, znakiem wiary lub próby. W tekstach biblijnych często towarzyszy jej sens metafizyczny i moralny. 

W Księdze Hioba śmierć jawi się jako tęsknota za końcem cierpienia – Hiob, doświadczany przez Boga, nie buntuje się przeciwko śmierci, lecz prosi o nią jako o wybawienie. Pragnie jej nie z nienawiści do życia, ale z potrzeby zrozumienia cierpienia i przywrócenia sprawiedliwości. 

W Ewangeliach śmierć Jezusa na krzyżu ma wymiar zbawczy i ofiarny – to nie koniec, lecz początek nowej drogi. Ukrzyżowanie zostaje ukazane jako kulminacyjny moment misji, w którym cierpienie i śmierć mają sens głębszy niż ludzki rozum. 

W Apokalipsie św. Jana śmierć pojawia się w obrazie Sądu Ostatecznego – zostaje przezwyciężona poprzez zmartwychwstanie i nowe życie. To obraz końca starego świata i początku wiecznego, w którym śmierć zostaje ostatecznie pokonana. 

Motyw śmierci w średniowieczu 

W literaturze średniowiecznej śmierć jest centralnym punktem życia duchowego – nie budzi lęku, lecz stanowi przejście do życia wiecznego, zależnego od postawy człowieka za życia. Dominują obrazy pokuty, sądu, nieba, piekła i czyśćca. Śmierć ma wymiar religijny, moralny i dydaktyczny. Częstym motywem jest także danse macabre – taniec śmierci, który symbolizuje równość wszystkich ludzi wobec śmierci. 

• W „Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” Śmierć pojawia się jako personifikowana postać, która opowiada o tym, kogo zabiera i dlaczego. Nie oszczędza nikogo – ani królów, ani duchownych, ani prostych ludzi. Jej monolog to satyryczna, ale też moralna przestroga przed marnością życia i grzechem. 

• W „Bogurodzicy” śmierć jest przedstawiona jako przejście do wieczności – modlitwa o dobre życie i śmierć zyskuje wymiar prośby o zbawienie. To nie lęk przed końcem, lecz wiara w opiekę Matki Boskiej i miłosierdzie Boże. 

• W „Legendzie o św. Aleksym” śmierć bohatera ma wymiar heroiczno-mistyczny – po życiu pełnym pokory, wyrzeczenia i ascezy Aleksy umiera w zapomnieniu, ale zostaje rozpoznany jako święty. To przykład śmierci jako duchowego spełnienia. 

Renesans i motyw śmierci 

W renesansie śmierć ukazywana jest z większym dystansem, spokojem i refleksyjnością. Autorzy, wierząc w wartość życia ziemskiego, traktują śmierć jako jego naturalny koniec, niekoniecznie tragiczny. Nadal obecny jest wymiar religijny, ale obok niego pojawia się namysł nad przemijaniem, sławą i pamięcią. Śmierć staje się punktem wyjścia do rozważań filozoficznych. 

W „Trenach” Jana Kochanowskiego śmierć córki Urszulki staje się punktem zwrotnym w światopoglądzie poety. Początkowo buntuje się przeciwko Bogu i porządkowi świata, ale z czasem odnajduje wewnętrzne ukojenie i mądrość. To przykład osobistej, bolesnej konfrontacji ze śmiercią bliskiej osoby i próbą zrozumienia, oswojenia tej sytuacji. 

We fraszkach Kochanowskiego motyw śmierci pojawia się często jako refleksja nad przemijaniem, ale także jako temat pogodny – poeta nawołuje do korzystania z życia, bo śmierć jest nieunikniona. To światopogląd stoicki i epikurejski, bliski humanizmowi. 

W „Makbecie” Williama Szekspira śmierć jest obecna od początku – towarzyszy przepowiedniom, wizjom i czynom bohaterów. Z jednej strony to narzędzie zdobywania władzy, z drugiej – symbol moralnej degradacji. Tytułowy bohater, popełniając pierwsze morderstwo (na królu Dunkanie), przekracza granicę, której nie potrafi już cofnąć. Z każdym kolejnym zabójstwem śmierć staje się dla niego coraz bardziej powszechna i nieunikniona, a jego wewnętrzne rozdarcie przeradza się w paranoję. 

Lady Makbet również doświadcza konsekwencji śmierci – początkowo silna i zdeterminowana, w końcu popada w szaleństwo, dręczona wizjami krwi i zbrodni. Śmierć przestaje być dla nich karą, a staje się nieodłącznym elementem psychiki.  W dramacie Szekspira śmierć nie oczyszcza ani nie zbawia – towarzyszy ambicji, chciwości i lękowi. Jest też narzędziem rozpadu świata i porządku moralnego, a los Makbeta dowodzi, że kto opiera władzę na śmierci, sam zostanie przez nią pochłonięty. 

Wielki powrót motywu śmierci w baroku  

W baroku śmierć powraca jako temat dominujący – dramatyczna, nieuchronna, często przerażająca. Jest skutkiem grzechu, znakiem nietrwałości świata, ale też punktem zwrotnym prowadzącym do zbawienia. Często pojawiają się kontrasty: ciało–dusza, ziemia–wieczność, grzech–pokuta. Poezja barokowa pełna jest makabrycznych obrazów rozkładu, czaszek, trumien, ale także mistycznych uniesień. 

W poezji Daniela Naborowskiego (np. „Krótkość żywota”) śmierć to moment uświadomienia sobie marności wszystkiego, co doczesne. Autor nawołuje do pogodzenia się z przemijaniem i odnalezienia sensu w porządku boskim. 

W sonetach Mikołaja Sępa Szarzyńskiego śmierć to nieustanne zagrożenie, obecne w każdej chwili życia. Człowiek musi walczyć o duszę – śmierć to nie koniec, lecz początek walki o zbawienie, w której tylko Bóg może być oparciem. 

Motyw śmierci: oświecenie oraz romantyzm   

W literaturze oświecenia śmierć schodzi na drugi plan wobec tematów społecznych, politycznych i edukacyjnych, ale wciąż pozostaje obecna – choć częściej jako przestroga moralna niż temat metafizyczny.  

W romantyzmie natomiast śmierć wraca z pełną siłą jako temat emocjonalny, metafizyczny i często mistyczny. To brama między światami, dowód istnienia życia duchowego, ale też wyraz cierpienia, samotności i tęsknoty. Śmierć może być przekroczeniem, znakiem wielkiej miłości, wyzwoleniem lub karą. Pojawia się też śmierć męczeńska, wpisana w kontekst narodowy. 

W „Dziadach” (przede wszystkim cz. II i IV) Adama Mickiewicza śmierć jawi się jako przestrzeń dialogu między światem żywych a duchów. W części II duchy pojawiają się, by przekazać nauki moralne, a ich cierpienie po śmierci wynika z błędów za życia. W części IV Gustaw prezentuje się jako ten, którego miłość pchnęła poza granicę śmierci. Podobnie można myśleć o Kordianie z I aktu dramatu Juliusza Słowackiego. W balladach Adama Mickiewicza śmierć często pojawia się jako sprawiedliwość nadprzyrodzona – przychodzi tam, gdzie zawiodło ludzkie prawo, by przywrócić moralny porządek. Umierają ci, którzy popełnili zbrodnie lub zlekceważyli uczucia i obowiązki – jak morderca w „Lilijach” czy niewierny kochanek w „Świteziance”. Śmierć w balladach nie kończy jednak opowieści – otwiera ją na wymiar duchowy i ludowy, ukazując grozę, winę i możliwość kary pośmiertnej.  

W „Nie-Boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego śmierć ma charakter wręcz totalny –  rewolucja pochłania zarówno arystokratów, jak i biednych. Orcio, syn poety, umiera niewinnie – to przykład śmierci dziecka jako ofiary konfliktu ideologicznego, bez sensu i celu. 

Pozytywizm wobec motywu śmierci 

W epoce pozytywizmu śmierć ukazywana jest najczęściej w sposób realistyczny, pozbawiony patosu jako część codzienności – szczególnie życia biedoty, chorych, dzieci czy kobiet. Literatura pokazuje śmierć nie tyle w wymiarze metafizycznym, ile społecznym – jako efekt biedy, niesprawiedliwości, nierówności. To również moment, który ujawnia prawdę o relacjach międzyludzkich. 

W „Lalce” Bolesława Prusa śmierć Ignacego Rzeckiego to cichy, wzruszający koniec człowieka oddanego swoim ideałom – samotna, bez patosu, ale godna. To śmierć starego świata – z jednej strony wzruszająca, z drugiej pełna goryczy i rozczarowania. 

W noweli „Kamizelka” Prusa śmierć żony jest przedstawiona w sposób czuły i pełen szacunku – narrator nie opowiada o jej ostatnich chwilach wprost, ale pokazuje miłość i troskę, które przetrwały aż do końca. Z kolei w „Gloria victis” Elizy Orzeszkowej śmierć walczących pokazana jest w bardzo realistyczny, a przez to ogromnie uderzający sposób.  

• W „Ojcu Goriot” Honoré de Balzaca śmierć tytułowego bohatera ukazana jest w sposób realistyczny, bolesny i upokarzający – staje się symbolem ostatecznego osamotnienia i niewdzięczności świata. Goriot, który poświęcił życie dla córek, umiera w biedzie, opuszczony właśnie przez nie, co czyni jego śmierć tragicznym finałem bezinteresownej miłości ojcowskiej. Jego agonia, pozbawiona godności i otoczona obojętnością, demaskuje fałsz relacji społecznych i iluzję uczuć w świecie zdominowanym przez pieniądz i egoizm.  

Młoda Polska / Modernizm wobec motywu śmierci 

W modernizmie śmierć zostaje ukazana w wymiarze egzystencjalnym i duchowym, często jako lęk, pustka, kryzys. Nie ma już pewności co do zbawienia ani wyraźnego porządku moralnego. Śmierć staje się doświadczeniem samotności, nicości lub ostatecznego absurdu. Pojawiają się też fascynacja śmiercią, estetyzacja umierania i symboliczne odczytania tego motywu. 

• W „Weselu” Stanisława Wyspiańskiego śmierć obecna jest metaforycznie – jako zagrożenie duchowe narodu, zatracającego się w marazmie. Chochoł i zjawy uświadamiają bohaterom, że duchowo „umierają”, nie podejmując żadnego działania. 

• W „Chłopach” Władysława Reymonta śmierć ukazana jest jako element cyklu natury – to wydarzenie trudne, ale naturalne, wpisane w rytm życia wiejskiej wspólnoty. Śmierć Boryny ma charakter symboliczny i realistyczny zarazem – to moment przejścia między pokoleniami. 

• Śmierć Nany w powieści Émila Zoli opowiedziana jest w naturalistyczny, brutalny i pozbawiony upiększeń sposób – ciało kobiety, niegdyś piękne i uwodzicielskie, zostaje zniszczone przez ospę, stając się odrażającym symbolem rozkładu moralnego i fizycznego. Umiera samotnie, w zapomnieniu, w chwili, gdy na ulicach Paryża tłum wiwatuje na cześć wojny – jej śmierć kontrastuje z krzykiem życia, pokazując bezwzględność losu i pustkę świata pozorów.  

Wiek XX i współczesność wobec motywu śmierci 

W literaturze XX i XXI wieku śmierć ukazywana jest w sposób zróżnicowany i pogłębiony. Może być efektem wojny, ideologii, choroby, ale też samotności czy decyzji jednostki. Często pojawia się temat traumy, pamięci o zmarłych, dziedziczenia doświadczenia śmierci, a także problem oswajania śmierci w kulturze. Autorzy pytają o sens cierpienia, o pamięć o zmarłych i o to, jak śmierć zmienia wspólnotę. 

• W „Przedwiośniu” motyw śmierci nie dominuje fabularnie, ale pojawia się jako trwały element krajobrazu rewolucji, wojny i upadku wartości (co wybitnie mocno uwypukla śmierć matki). Szczególnie silnie obecna jest śmierć ojca Cezarego – Seweryna Baryki, która ma charakter symboliczny i przełomowy. Seweryn, umierając, przekazuje synowi ideę szklanych domów, która ma zastąpić chaos, głód i bezsens, jakich doświadczył w Baku. Żeromski nie gloryfikuje śmierci, ale pokazuje ją jako efekt społecznej niesprawiedliwości, chaosu i kłamstwa, na które Cezary próbuje znaleźć odpowiedź. 

• W „Innym świecie” śmierć jest codziennością życia w łagrze, zredukowaną do biologicznego końca istnienia. Nie ma w niej heroizmu, sensu, metafizyki – jest głodem, zimnem, karą, obojętnością systemu. To śmierć uprzedmiotowiona, śmierć „nikogo”, niezauważalna i powtarzalna. Ludzie umierają nie tylko fizycznie, ale też duchowo – stając się biernymi wykonawcami poleceń, zacierając w sobie granice dobra i zła. Grudziński nie tylko opisuje śmierć, lecz także ją analizuje – pokazując, że w warunkach obozowych śmierć przestaje być wyjątkowa. Szczególnie poruszająca jest historia Kostylewa, który umiera z dumą, mimo że wie, że nie może wygrać z systemem – to ostatni gest wolności i świadomego wyboru. Równie wstrząsające są opisy samobójstw, powolnego konania chorych, egzekucji czy śmierci dzieci. 

• W „Dżumie” śmierć jest wszechobecna, anonimowa i bezosobowa – pojawia się jako biologiczna konsekwencja epidemii, ale też symbol egzystencjalnego absurdu. Choroba – tytułowa dżuma – odcina ludzi od codzienności, zmusza do konfrontacji z własną śmiertelnością i pokazuje, jak różnie można reagować na zagrożenie: heroizmem, rezygnacją, buntem, próbą zrozumienia. Camus nie przedstawia śmierci w duchu religijnym, lecz raczej filozoficznym – jako fakt, którego nie można oswoić, ale któremu można stawić czoła godnie, poprzez solidarność, uczciwość i troskę o innych. Śmierć w „Dżumie” nie wybiera – umierają zarówno osoby przypadkowe, jak i bliskie bohaterom (np. syn sędziego Othona). Jest tym bardziej przerażająca, że nie ma w niej sprawiedliwości, sensu ani metafizycznego porządku. Jednak nie paraliżuje – prowokuje do działania. Postawa doktora Rieux – który wie, że nie może wygrać z dżumą, ale leczy mimo wszystko – to etyczna odpowiedź na nieuniknioną śmierć: nie chodzi o to, by zwyciężyć, ale by być człowiekiem. W ten sposób śmierć przestaje być tylko końcem – staje się próbą człowieczeństwa. 
• W „Tangu” Sławomira Mrożka śmierć ma wymiar groteskowy i absurdalny – Artur, jedyna postać dążąca do przywrócenia ładu i zasad, ginie z rąk prostaka Edka, co odwraca tradycyjny porządek moralny. Zabójstwo nie jest wynikiem namiętności czy zemsty, lecz chłodnym gestem siły i bezrefleksyjnej władzy, dokonanym niemal mimochodem, bez tragicznego patosu. Śmierć staje się tu symbolem bezsilności wartości intelektualnych i humanistycznych wobec brutalności i chaosu. Jej absurdalność potęguje wymowę dramatu – świat, w którym wartości umierają, przestaje mieć sens.