Części mowy – powtórzenie do egzaminu ósmoklasisty. Sprawdź, co warto wiedz

Co to są części mowy? Cały zasób słów języka jest w pewien sposób sklasyfikowany, a części mowy to najbardziej ogólna kategoria, która pozwala wprowadzić podział na te wyrazy, które się odmienia i te, które nie, oraz na te, które oznaczają np. rzeczy, czynności lub cechy.

Spis treści:

Części mowy — co to takiego?
Jak charakteryzujemy części mowy?
Jak dzielimy części mowy?
Jak dzielimy części mowy ze względu na rolę w zdaniu?
Czy części mowy są samodzielne?

Co to są części mowy?

Części mowy razem tworzą cały zasób naszego słownictwa. Gdyby wziąć do ręki słownik, każdy napotkany w nim wyraz można byłoby przyporządkować do konkretnej grupy części mowy. Jest ich razem 10. Wyróżniamy więc:

rzeczowniki,
czasowniki,
przymiotniki,
zaimki,
liczebniki,
przysłówki,
przyimki,
wykrzykniki,
partykuły.

Darmowe rozwiązania zadań z podręczników szkolnych. Bez rejestracji, bez reklam! Sprawdź Skul.pl! >>

Części mowy charakterystyka — pytania i przykłady

Aby lepiej zapamiętać podział na części mowy, warto przyjrzeć się im trochę bliżej:

Rzeczownik – oznacza osoby i przedmioty, odpowiada na pytania: kto? co? Deklinuje się, odmienia przez przypadki, liczby i rodzaje. Przykłady rzeczowników: książka, zeszyt, brat, nauczyciel, uczeń, pies.

Przymiotnik – oznacza cechy osób i przedmiotów; odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? czyj? czyja? czyje? który? która? które? Odmienia się przez przypadki, liczby, rodzaje, a także stopniuje się. Przykłady przymiotników: biały, czysty, gorący, mądry, zdenerwowany.

Czasownik – oznacza czynności, zachowania, stany, odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie? Odmienia się przez osoby, liczby, rodzaje, czasy, tryby, strony i aspekty. Wyróżnia się czasowniki dokonane (oznaczające czynność już zakończoną) i niedokonane.

Liczebnik – nazywa liczby i szereguje osoby, zwierzęta, przedmioty. Odpowiada na pytania: ile? który z kolei? Odmienia się tak samo jak rzeczownik, a więc przez przypadki, liczby, rodzaje. Przykłady liczebników: jeden, drugi, trzynaścioro, pół.

Zaimek – wskazuje na osoby, przedmioty, stany. Zaimek rzeczowny odpowiada na pytania: kto? co? np. on. Zaimek przymiotny odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? Zaimek przysłowny odpowiada na pytania: jaki? kiedy? gdzie? Liczebny zaś – ile? który z kolei? Przykłady to: on, ona, mój, twój, tyle.

Przysłówek – wspiera oznaczanie okoliczności, czasu, miejsca. Odpowiada na pytanie jak? kiedy? gdzie? Przykłady: ciemno wczoraj, szybko, na ulicy.

Przyimek – wspiera oznaczanie miejsca. Nie ma pytań, na które odpowiada. Przykłady: pod, nad, przy, z, ze, po. Razem z rzeczownikiem tworzy wyrażenie przyimkowe.

Spójnik – łączy poszczególne fragmenty zdania lub wyrazy. Nie ma pytań. Przykłady: i, lub, albo, lecz, dlatego, więc.

Wykrzyknik – wskazuje na emocje, zwraca na coś uwagę. Nie ma pytań. Przykłady: ach, och, o.

Partykuła — nadaje wypowiedzeniom zabarwienie znaczeniowe lub uczuciowe. Przykłady: czy, tylko, oby, -że, chyba, -li. Chodź a chodźże oznaczają niby to samo, a jednak mają nieco inny ładunek emocjonalny.

Jak dzielimy części mowy?

Części mowy można pogrupować, opisać ich rolę oraz sposób funkcjonowania w wypowiedziach, uwzględniając kilka różnych kryteriów podziału. Jednym z nich będzie to, czy mogą się odmieniać, czy nie. Podział części mowy na odmienne i nieodmienne wygląda następująco:

części mowy odmienne: czasownik (koniugacja), rzeczownik, przymiotnik, liczebnik, zaimek (deklinacja);
części mowy nieodmienne: przysłówek, przyimek, partykuła, wykrzyknik, spójnik.

Przeczytaj również: Egzamin ósmoklasisty 2023. Zobacz arkusze z poprzednich lat

Podział części mowy ze względu na rolę w zdaniu

Kolejny podział części mowy dotyczy tego, jaką rolę w zdaniu mogą one pełnić. Tworzy się tutaj dwa rodzaje podziałów na części nazywające, wskazujące, szeregujące lub na części prymarne, sekundarne, tercjalne.

Do części nazywających, a więc tych, które oznaczają przedmioty, zjawiska, ale i stany, czynności, działania zalicza się czasowniki i rzeczowniki.
Do części wskazujących zalicza się przede wszystkim zaimki różnego rodzaju: osobowe (ja, ty), dzierżawcze (mój, twój), przysłówkowe (tu, tam).
W końcu do części szeregujących zaliczamy przede wszystkim liczebniki, podobnie jak w przypadku zaimków w różnych wersjach: główne (jeden, dwa), porządkowe (pierwszy, drugi), przysłówkowe (jednako, dwojako).

Osobnym podziałem jest podział na części prymarne, sekundarne czy tercjalne. Ten podział dotyczy miejsca, jakie w zdaniu zajmuje dana część mowy, czy zdanie może się bez danej informacji istnieć, czy jest ona niefundamentalna, ale istotna, czy też zupełnie dodatkowa. W ten sposób wyróżnia się:

części prymarne – rzeczowniki i czasowniki, zaimki i liczebniki główne,
części sekundarne – przymiotniki, zaimki dzierżawcze, liczebniki porządkowe,
części tercjalne – przysłówki oraz zaimki i liczebniki przysłówkowe.

Warto jednak podkreślić, że podział ten nie jest nienaruszalny. Może się bowiem okazać, że zaimek przysłówkowy będzie pełnił funkcję sekundarną, a nawet wskazującą. Wiele zależy od kształtu zdania i jego ostatecznej formy. Nie mniej, ogólny podział warto znać.

Czy części mowy są samodzielne?

Wśród części mowy wyróżniamy też takie, które samodzielnie coś znaczą, a jednocześnie mogą być częścią zdania i do tego zdania wnosić będą konkretną informację. Do samodzielnych części mowy zaliczamy:

rzeczowniki,
przymiotniki,
liczebniki,
zaimki,
czasowniki,
przysłówki.

Z kolei niesamodzielne części mowy to takie, które znaczą coś dopiero w kontekście, czyli kiedy połączą się z innym wyrazem (np. rzeczownikiem czy czasownikiem). Do niesamodzielnych części mowy zaliczamy