I. Polacy po klęsce zrywu w listopadzie 1831 roku
Jak wiemy zryw niepodległościowy, który zorganizowali Polacy w 1831 roku nie powiódł się, a następstwa i sytuacja, jak zapanowała po tych wydarzeniach, również nie była pozytywna i przyniosła wiele niepożądanych skutków. Car ograniczył autonomiczne Królestwo Polskie, a wraz z tym zlikwidował całkowicie jego armię. Polaków, którzy w jakiś sposób byli związani z powstaniem represjonowano. Ustanowiono na terenach polskich 25-letni okres stanu wojennego. Tych, którzy wykazywali skłonności niepodległościowe wysyłano na Syberię i konfiskowano ich majątki.
II. Dlaczego powstał "Pan Tadeusz"?
Powstanie tego narodowego eposu miało bezpośredni związek z sytuacją Polski po powstaniu. Poeta chciał pokazać, że bardzo kocha swą ojczyznę mimo, że nie mógł wziąć udziału w zrywie. Jak pisze w inwokacji: "Litwo ojczyzno maja ty jesteś jak zdrowie ile cię trzeba cenić ten tylko się dowie kto cię stracił. Dziś piękność twą w całej ozdobie widzę i opisuje, bo tęsknie po tobie." Nie mniej ważnym elementem jest to, że Mickiewicz jest w tej chwili na emigracji i bardzo tęskni za ojczyzną. Jest to więc w jakiejś mierze powrót do ojczystych stron, gdzie się wychował: "dziś dla nas, w świecie nieproszonych gości w całej przeszłości i w całej przyszłości jedna już tylko jest kraina taka, w której jest trochę szczęścia dla Polaka, kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie święty i czysty, jak pierwsze kochanie (...) Gdziem rzadko płakał, a nigdy nie zgrzytał, te kraje radbym myślami powitał, kraje dzieciństwa, gdzie człowiek po świecie biegł jak po łące, a znał tyko kwiecie miłe i piękne, jadowite rzucił (...) ten kraj szczęśliwy ubogi i ciasny! jak świat jest boży tak on był nasz własny... ".
Trzecim ważnym powodem powstania tego dzieła była sytuacja emigranta na obczyźnie, gdzie bardzo ciężko było się odnaleźć, uzyskać pomoc, skoro nawet rodacy z własnego kraju wciąż się kłócili i nie mogli dojść do porozumienia, by w jakiś sposób pomóc ojczyźnie. Czytamy w "Epilogu": "o tym - że dumać na paryskim bruku, przynosząc z miasta uszy pełne stuku przekleństw i kłamstwa, niewczesnych zamiarów, za późnych żalów, potępieńczych swarów !"
III. Czas powstania.
"Pan Tadeusz" powstawał z przerwami w latach 1832 do 1834 roku. Praca nad utworem nie była jednak ciągła. Zdarzały się przerwy, gdyż Mickiewicz trudnił się w tym czasie przekładaniem "Giaura" Byrona na polski. Opiekował się również swym przyjacielem Stefanem Garczyńskim, który był wówczas ciężko chory. Mickiewicz często przebywał w Szwajcarii, aby pomagać mu w ciężkich chwilach.
IV. Pomysł i wykonanie.
Kiedy Mickiewicz tworzył swoje dzieło, często składał wizyty swym znajomym i przedstawiał im fragmenty tego, co już napisał. Wspomina nam na ten temat w "Epilogu" gdzie pisze: "Jedyne szczęście kto w szarej godzinie z kilku przyjaciół usiadł przy kominie, drzwi od Europy zamykał hałasów, wyrwał się myślą ku szczęśliwszym czasom i dumał, myślił o swojej krainie (...) i przyjaciele wtenczas pomogli rozmowie i do piosenki wrzucali mnie słowo za słowem". Wtedy, gdy zaczynał pisanie skłaniał się bardziej do napisania sielanki w stylu "Hermana i Doroty" Goethego. Miała nosić tytuł "Szlachcic Żegota". Ostatecznie jednak powstał z tego utwór poważny, podniosły - epopeja narodowa, której ostatecznie zatytułowany został: "Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem."
W zamiarach poety, kiedy zaczynał swą pracę nad dziełem, było stworzyć taki utwór, który byłby zrozumiały dla każdego. Taki, który trafi do każdego domu, gdzie będzie czytany i rozumiany, że ludzie będą kierować się jego przesłaniem. Pisał o tym w "Epilogu": "O, gdybym kiedyś dożył tej pociechy, aby te księgi zbłądziły pod strzechy".
V. Akcja utworu.
Wydarzenia opisane przez poetę obejmują okres lat 1811-1812. jest to czas, w którym patrioci kładą ogromne nadzieje w Napoleonie, który miał pomóc Polakom wyzwolić się spod władzy Cara i ustanowić wolne państwo polskie. Utwór ma właśnie rozbudzić i podtrzymać tę nadzieje, która została zachwiana przez niepowodzenia Powstania Listopadowego. Zadaniem "Pan Tadeusz" było przypominać jak piękna jest nasza ojczyzna i dlatego warto jest podjąć trud walki o jej dobro.
