ruch egzekucyjny

utworzony w XVI w. obóz rekrutujący się spośród średniej szlachty (głównie wielkopolskiej) skierowany przede wszystkim przeciw magnaterii i duchowieństwu. Przypada on na panowanie królów z dynastii Jagiellonów: Aleksandra I, Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta.

Skupiona w nim szlachta opracowała szereg postulatów, w których domagała się: kodyfikacji i zmodernizowania prawa (i jego egzekucji, czyli przestrzegania) oraz ustroju państwa, reformy skarbu, sądownictwa i wojska. Ponadto postulowała jeszcze tzw. egzekucję dóbr, czyli zwrot królewszczyzn bezprawnie przetrzymywanych przez magnaterię, a z czasem też opodatkowania duchowieństwa, utworzenie Kościoła narodowego (głównie szlachta innowiercza: H. Ossoliński, M. Sienicki, R. Leszczyński), unię realną z Litwą.

Dużym sukcesem szlachty było przystąpienie króla Zygmunta Augusta do obozu reform w 1562 r. (królowi bardzo zależało na uchwaleniu podatków, gdyż potrzebował pieniędzy na wojnę o Inflanty i dlatego szukał w szlachcie sprzymierzeńca). Dzięki reformatorsko nastawionej szlachcie udało się spisać dobra królewskie (zweryfikować ich granice oraz ustalić dochody z nich) i przywrócić je skarbowi; 1/4 dochodów z królewszczyzn przeznaczono na wojsko (tzw. kwarciane), które miało bronić pogranicza południowo-wschodniego. Szlachta zdobyła kontrolę nad finansami królewskimi, ale jednocześnie zgodziła się dobrowolnie opodatkować na potrzeby wojenne (20 gr. z łana kmiecego).

Dzięki ruchowi egzekucyjnemu zreformowano też sądownictwo: zakazano starostom wykonywania wyroków sądów kościelnych i doprowadzono do utworzenia Trybunału Koronnego (1578 r.) i Trybunału Litewskiego (1581 r.). Tym samym szlachta przejęła sądownictwo apelacyjne.

Bardzo ważnym osiągnięciem ruchu egzekucyjnego było zawarcie w 1569 r. unii lubelskiej oraz ograniczenie odrębności księstwa oświęcimsko-zatorskiego, Mazowsza i Prus królewskich. W ten sposób szlachta przejęła sprawy kraju w swoje ręce, podczas gdy w Europie rozpoczynał się okres rządów absolutnych.

Śmierć ostatniego Jagiellona i długie bezkrólewie zahamowały wzrost znaczenia średniej szlachty i pozwoliły magnaterii przejąć inicjatywę. Ruch egzekucyjny zakończył się wraz z XVI w., a jego nieudolnym ostatnim przejawem był rokosz Mikołaja Zebrzydowskiego.