przywileje szlacheckie do 1505 r.

stan szlachecki wykształcił się z dwóch warstw społecznych: możnowładztwa i rycerstwa. W XII i XIII w. pomiędzy tymi grupami istniały znaczne różnice (zwłaszcza ekonomiczne). W okresie rozbicia dzielnicowego możni dążyli do zdobycia jak największych wpływów na władcę, a dzięki uzyskanym immunitetom zapewnili sobie mocne podłoże ekonomiczne, które podkreślało ich pozycję społeczną.

Stan rycerski był mocno związany i bezpośrednio podporządkowany panującemu. Utrzymał swą samodzielność (nie popadł w zależność feudalną od możnowładztwa), a z czasem stał się podstawą (na równi z możnowładztwem) formującego się stanu szlacheckiego. Kierowniczą rolę w stanie rycerskim w okresie rozbicia dzielnicowego odgrywało możnowładztwo, co wynikało z tzw. organizacji rodowej. Rody skupiały całe rycerstwo (drobne, średnie i możnowładztwo) zamieszkujące pewne, w miarę zwarte terytorium. Często skupiały się wokół jakiegoś możnego, od którego brały herb i zawołanie.

Atrakcyjność stanu rycerskiego znacznie wzrosła, gdy okazało się, że jest on uprawniony do czerpania korzyści płynących z przywilejów ziemskich. Już w XIII w. rycerstwo otrzymało pierwsze przywileje o charakterze stanowym; początkowo dotyczyły one tylko jednej dzielnicy.

Rozwój przywilejów szlacheckich świetnie obrazuje ewolucję ustrojową państwa polskiego, które od scentralizowanej monarchii dziedzicznej przekształciło się pod naporem silnej ekonomicznie szlachty w państwo całkowicie przez nią zdominowane. Szlachta polska wkroczyła w XVI w. jako zorganizowany i jednolity stan, który zdobył dominującą rolę w państwie i znacznie osłabił władzę królewską.

· przywilej w Cieni (1228 r.): był to pierwszy przywilej ziemski wydany przez Władysława Laskonogiego na rzecz możnowładztwa małopolskiego. Książę obiecał, że będzie przestrzegał wszystkich praw i przywilejów oraz potwierdził odrębność dzielnic i określił prerogatywy urzędników.

· przywilej w Lutomyślu (1291 r.): został wydany w przez Wacława II po objęciu rządów w Krakowie. Władca zobowiązał się, że urzędy w księstwie będzie obsadzał tylko miejscowymi panami i według zwyczaju płacił rycerzom żołd. Zagwarantował też nienaruszalność wcześniejszych przywilejów i nadań i obiecał nie nakładać nowych podatków.

· przywilej w Budzie (1355 r.): wydany został w czasie pobytu w stolicy Węgier delegacji panów polskich. Ludwik Węgierski chciał wzmocnić w ten sposób swoje szanse na uzyskanie w przyszłości tronu polskiego. Obiecał więc, że zniesie w przyszłości wszystkie podatki w Polsce (oprócz starych świadczeń zwyczajowych) oraz obowiązek prawa stacji. Przywilej ten stworzył niebezpieczny precedens. Szlachta zrozumiała wtedy, że znacznie wygodniej jest, gdy na tronie zasiada obcy monarcha, gdyż łatwiej jest wytargować od niego ustępstwa. Interes stanowy wziął górę nad interesem państwa.

· przywilej koszycki (1374 r.): Ludwik Andegaweński jako nowy władca obcy i bez praw dziedzicznych do ko­­­­rony plskiej musiał liczyć się z opiniami i nastrojami społeczeństwa polskiego (możnowładztwa, szlachty, mieszczaństwa). Pragnąc zapewnić tron jednej z córek musiał odwołać się do ogółu szlachty. Na zjeździe w Koszycach w 1374 r. szlachta zgodziła się uznać jedną z córek Ludwika za jego następczynię w zamian za uzyskany przywilej dotyczący tylko szlachty. Przywilej koszycki zwalniał szlachtę z płacenia podatku zwanego poradlnym (z wyjątkiem dwóch groszy rocznie od łana przez chłopa), znosił obowiązek budowy przez szlachtę twierdz obronnych, zobowiązywał króla do: wykupienia z niewoli szlachcica, który popadł w nią w czasie wyprawy zagranicznej, obsadzania urzędów starościńskich tylko Polakami, płacenia odszkodowań z tytułu wypraw zagranicznych, zachowania całości i integralności państwa polskiego.

Przywilej ten nie tylko przyczynił się do ujednolicenia stanu szlacheckiego, ale też zdecydowanie go wyróżnił spośród innych. Od tego czasu szlachta występowała już jako zorganizowana siła wpływająca niejednokrotnie na losy państwa i decyzje króla.

· przywilej piotrkowski (1388 r.): Władysław Jagiełło jako nowo wybrany król musiał potwierdzić przywileje nadane wcześniej, a nawet nieco je rozszerzyć. Zobowiązał się nie skupiać w jednym ręku urzędu starosty i sędziego ziemskiego, a samodzielny dotąd urząd oprawcy miał podlegać w pełni władzy starosty. Król obiecał też nie oddawać zamków w zarząd cudzoziemcom.

Po śmierci Jadwigi Jagiełło musiał nadać szlachcie następne przywileje chcąc, by stany potwierdziły jego prawa do zasiadania na tronie.

· przywilej czerwiński (1422 r.): szlachta wymusiła go na Jagielle, odmawiając udziału w wyprawie wojennej przeciwko Krzyżakom. Gwarantował nietykalność dóbr szlacheckich uniemożliwiając ich zajęcie bez wyroku sądowego.

· przywilej warcki (1423 r.): zezwalał szlachcie na wykup sołectw, jeśli sołtys okazał się krnąbrny lub nieposłuszny. Dawał tym samym możliwość znacznego powiększenia majątku. Ograniczał też możliwość wychodźstwa chłopów ze wsi i ustalał tzw. taksy wojewodzińskie, czyli maksymalne ceny na produkty rzemieślnicze.

· przywileje: brzeski (1425 r.), jedlneński (1430 r.), krakowski (1433 r.): wraz z przyjściem na świat pierwszego syna Jagiełły walka szlachty o przywileje zbiegła się z zabiegami monarchy o prawo sukcesji dla jego potomstwa. Zdecydowana postawa szlachty (gdy na zjeździe łęczyckim król nie chciał potwierdzić i odnowić wcześniejszych przywilejów, szlachta na jego oczach posiekała mieczami gotowy już akt supremacji) wymusiła na królu nowe przywileje.

Szlachta została zwolniona od wszelkich danin i świadczeń, zagwarantowano także nietykalność osobistą szlachcica (mógł być uwięziony jedynie na podstawie wyroku sądowego - neminem captivabimus), wszystkie dostojeństwa i urzędy zostały zastrzeżone dla szlachty, a urzędy ziemskie miały być przyznawane za zgodą szlachty danej ziemi. Szlachta duchowna otrzymała te same prawa co świecka - wyższe stanowiska kościelne zostały zastrzeżone tylko dla szlachty. Ograniczono też obowiązek służby wojskowej jedynie do granic państwa, a król utracił prawo decyzji o zwołaniu pospolitego ruszenia. Służba poza granicami kraju musiała być dodatkowo opłacona przez króla.

· przywileje cerekwicko-nieszawskie (1454 r.): jako wielki książę litewski (dziedziczny) Kazimierz Jagiellończyk miał silną pozycję wyjściową do przetargów ze szlachtą i początkowo odmawiał potwierdzenia dotychczasowych przywilejów. Kiedy jednak u progu wojny trzynastoletniej pospolite ruszenie odmówiło swojego w niej udziału, król nie tylko potwierdził dotychczasowe, ale także zgodził się na nowe przywileje.

Zobowiązał się powoływać na urząd sędziego ziemskiego, podsędka i pisarza jednego spośród kandydatów przedstawionych przez szlachtę. Wyżsi dostojnicy mieli być pozbawieni możliwości sprawowania urzędu starosty - były to żądania wymierzone w magnatów.

Najważniejszym jednak postanowieniem była zgoda króla na to, że nie będzie zwoływał pospolitego ruszenia ani wydawał nowych praw bez zgody sejmików ziemskich.

Osłabiło to władzę królewską na rzecz ogółu szlachty, ale podniosło znaczenie sejmików i zaktywizowało politycznie szlachtę. Można powiedzieć, że sejmiki stały się podstawą do rozwoju polskiego parlamentaryzmu.

· przywilej piotrkowski (1496 r.): został nadany przez Jana Olbrachta, a zmierzał do ugruntowania przewagi szlachty w państwie polskim. Jedynie szlachta miała odtąd prawo nabywania ziemi - było to wymierzone w mieszczaństwo, ograniczono wychodźstwo chłopów ze wsi (tylko jeden syn w rodzinie mógł porzucić stan chłopski), jedynym sędzią dla poddanego chłopa został jego pan. Szlachta uzyskała także zwolnienie od cła wywozowego i przywozowego oraz wyłączność w sprawowaniu urzędów i godności.

· przywilej mielnicki (1501 r.): z woli Aleksandra Jagiellończyka ustalał on w Polsce rządy senatu czyli możnych. Szlachcie udało się go szybko obalić.

· przywilej radomski (1505 r.) - tzw. konstytucja Nihil novi. Stanowił on, że żadne nowe prawo ani obowiązek nie może zostać postanowiony bez zgody posłów i senatu (Nihil novi).