ksiądz, pedagog, pisarz i polityk, czołowy przedstawiciel polskiego oświecenia. Pochodził ze średnioszlacheckiej rodziny z Wołynia. Studiował w Akademii Krakowskiej, Wiedniu i Rzymie, gdzie zapoznał się z doktryną fizjokratyczną. Był człowiekiem bardzo inteligentnym, ambitnym, śmiałym, pomysłowym i pracowitym. Po powrocie do kraju (1775) przez pewien czas przebywał w Krakowie, gdzie zapoznał się z planami reformy uczelni krakowskiej. Po powrocie do Warszawy przedstawił swoje memoriały z propozycjami gruntownych zmian na Akademii Krakowskiej. Król zdecydował się wprowadzić młodego kanonika do Towarzystwa Ksiąg Elementarnych i Komisji Edukacji Narodowej, a następnie oddelegował go do Krakowa jako wizytatora.
Kołłątaj zajął się reformowaniem podupadającej Akademii Krakowskiej, którą przekształcił w nowoczesny uniwersytet, spełniający równocześnie rolę seminarium nauczycielskiego i kuratorium. Reorganizacja ta miała miejsce w latach 1778-80, a szczególny nacisk położono na nauki matematyczno-przyrodnicze, etykę oraz odpowiednie przygotowanie profesorów. Z jego inicjatywy utworzono w Warszawie w 1785 r. Szkołę Lekarską i Chirurgiczną.
Kołłątaj z czasem bardzo aktywnie zaangażował się po stronie zwolenników reform w kraju i stał się właściwie przywódcą obozu patriotycznego. Swoje poglądy polityczne przedstawił w dziełach Do Stanisława Małachowskiego... Anonima listów kilka (1788-89 r.) oraz w Prawie politycznym narodu polskiego, w których proponował reformy mające spore szanse na realizację. M.in. opowiadał się za wprowadzeniem nieustającego sejmu (w którym zasiadaliby też mieszczanie), dziedziczną monarchią, nadaniem wolności osobistej chłopom. Jego reformatorskie poglądy podzielali: Franciszek Ksawery Dmochowski, Franciszek Salezy Jezierski, Jan Dembowski - stworzyli oni trzon słynnej Kuźnicy Kołłątajowskiej, czyli klubu politycznego propagującego hasła antyfeudalne i opowiadającego się za nowoczesnymi reformami ustrojowymi w Polsce. Z czasem wielu członków Kuźnicy (Jakub Jasiński, Józef Zajączek, Józef Pawlikowski, Kazimierz Konopka) uległo pewnej radykalizacji i w czasie powstania kościuszkowskiego utworzyło grupę tzw. polskich jakobinów. Sam Kołłątaj był realistą i jego propozycje były zawsze dostosowane do aktualnej sytuacji, a wiele z nich wzięto pod uwagę w pracach nad Konstytucją 3 Maja.
Po przystąpieniu króla do Targowicy Kołłątaj wyemigrował z kraju i opublikował w Dreźnie (wraz z Franciszkiem Dmochowskim i Ignacym Potockim) dzieło O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 maja, w którym obciążył króla odpowiedzialnością za drugi rozbiór i upadek państwa. Opowiedział się też za przygotowaniem powstania narodowego połączonego z reformami społecznymi (by zachęcić chłopów i mieszczan do walki).
W okresie powstania kościuszkowskiego Kołłątaj wrócił do kraju i znalazł się w powołanej przez Kościuszkę w maju 1794 r. Radzie Najwyższej Narodowej, gdzie zajmował się skarbem i bezwzględnie egzekwował podatki na potrzeby wojska od szlachty i duchowieństwa. Był współautorem Uniwersału połanieckiego. Po upadku powstania trafił do austriackiego więzienia (do 1802 r.). W 1804 r. pomagał reorganizować szkolnictwo w południowo-zachodniej Ukrainie. Wspólnie z T. Czackim organizował późniejsze Liceum Krzemienieckie. Trzy lata później opowiedział się za związkiem Polaków z Napoleonem.
