CZARTORYSKI ADAM JERZY (1770-1861)

arystokrata, dyplomata, polityk, działacz narodowy. Syn księcia Adama Kazimierza i Izabeli Czartoryskich. Odebrał solidne wykształcenie w domu, a następnie uzupełnił je licznymi podróżami zagranicznymi. Na wieść o wojnie polsko-rosyjskiej 1792 r. wrócił do kraju i włączył się do walki. Później został wysłany przez rodzinę za granicę. Po trzecim rozbiorze wyjechał do Petersburga, by w interesie rodziny prosić cara o zaniechanie konfiskaty dóbr rodowych Czartoryskich. Tutaj zaprzyjaźnił się z młodym jeszcze wielkim księciem Aleksandrem (od 1801 r. carem, a po 1815 r. władcą Królestwa Polskiego), który po wstąpieniu na tron zaproponował Czartoryskiemu objęcie stanowiska kuratora wileńskiego okręgu naukowego. Pełnił je w latach 1803-24 i wykorzystał ten czas na rozbudowę polskich szkół, np. słynnego liceum w Krzemieńcu i uniwersytetu w Wilnie.

Był jednym z doradców cara Aleksandra I (a w latach 1804-06 nawet ministrem spraw zagranicznych Rosji) i wraz z nim brał udział w kongresie wiedeńskim. Przyczynił się wtedy do utworzenia Królestwa Polskiego i opracował nawet jego konstytucję. Z czasem jednak jego stosunki z Aleksandrem I ochłodziły się, zwłaszcza gdy car nie wywiązał się z obietnic przyłączenia ziem zabranych do Królestwa oraz przestał przestrzegać konstytucji.

W Królestwie Polskim Czartoryski pełnił funkcję senatora, wojewody oraz członka Rady Administracyjnej. Jako kurator wileński usiłował interweniować u cara w sprawie filaretów aresztowanych w 1823 r., a gdy ta misja się nie powiodła - zrezygnował z tego stanowiska i współpracy z carem. Uznał wtedy, że najważniejszym zadaniem jest zmuszenie cara do przestrzegania konstytucji Królestwa.

W czasie powstania listopadowego pełnił kolejno funkcje prezesa Rządu Tymczasowego, Rady Najwyższej Narodowej i Rządu Narodowego.

Po upadku powstania wyemigrował do Paryża. Tutaj w swojej rezydencji Hotel Lambert skupił grono działaczy politycznych dążących do wywalczenia niepodległości państwa polskiego w wyniku zbrojnej konfrontacji Rosji z państwami zachodnimi.

Prowadził też ożywioną działalność dyplomatyczną mającą na celu przekonanie państw zachodnich do utworzenia niepodległego państwa polskiego. W Paryżu założył też Towarzystwo Historyczno- -Literackie, Stowarzyszenie Pomocy Naukowej i Bibliotekę Polską. Sam zajmował się tłumaczeniem historii starożytnej, publicystyką i pisaniem pamiętników.