I. POŁOŻENIE:Rzym położony był w centrum Italii, blisko ujścia Tybru, co stworzyło naturalne warunki rozwoju. Italia miała korzystne położenie w środku basenu Morza Śródziemnomorskiego. Jej naturalne przedłużenie stanowiła Sycylia - pomost w kierunku Afryki. Takie położenie predestynowało ją na najważniejszy ośrodek handlowy świata antycznego. Przeszkodą było słabo rozwinięta linia brzegowa (w przeciwieństwie do Grecji). Italia miała też lepsze niż Grecja gleby, ale nie miała większych bogactw naturalnych. W przeciwieństwie do Grecji miała też więcej nizin, co powodowało łatwiejszą komunikacją pomiędzy poszczególnym krainami - co sprzyja tworzeniu większych organizmów państwowych.Italię zamieszkiwały początkowo ludy nie indoeuropejskie (na przykład Ligurowie). W II tys. p.n.e. pojawili się Italikowie, którzy musieli się borykać z najazdami Etrusków i Greków. Szczególnie ci pierwsi wywarli ogromy wpływ dalszą historię Rzymu. Sama nazwa Rzym pochodzi od imienia etruskiego rodu Ruma.II. POWSTANIE MIASTA-PAŃSTWA RZYMU I OKRES KRÓLEWSKI OD 754/753 p.n.e. DO 509/508 p.n.e.Powstaniu Rzymu - pomieszanie legend i faktów historycznych. Ostatecznie została przyjęta wersja proponowana przez Warrona (I w p.n.e.), według której Rzym miał być założony w 754/743 roku p.n.e. Od tej daty liczono lata w historii Rzymu.Za założyciela miasta-państwa uznaje się Romulusa - wywodzącego się od trojańskiego przodka Eneasza. Według tradycji Romulus i Remus, bracia bliźniacy, zostali zrodzeni przez Westalkę Reę Sylwię i boga Marsa. Niemowlęta skazane na zagładę uratowała wilczyca. Romulus założył miasto na wzgórzu Palatynie, ale gdy jego brat przekroczył świeżo wytyczone granice Romulus zabił go. Miasto Rzym rozrosło się na 7 pagórkach. Romulus był I królem rzymskim licząc od 754/753 p.n.e. Łącznie było ich 7, trzej ostatni byli Etruskami związanymi z rodem Tarkwiniuszów. Wypędzenie ostatniego Tarkwiniusza było równoznaczne z obaleniem królestwa i wprowadzeniem republiki w 509/508. p.n.e. Bohaterem tych wydarzeń miał być Brutus - konsul.Monarchia lata 754/753 p.n.e-509/598 p.n.e.7 królów: Romulus; Numa Pomiliusz; Tullus Hostiliusz; Ankus Marcjusz; Tarkiniusz Priscus; Sergiusz Tuliusz; Tarkwiniusz Pyszny (despota). Wszyscy sprawowali władzę w mieście i okolicach. Królowie etruscy zapoczątkowali budowę monumentalnych świątyń: na przykład Junony, Jowisza i Minerwy na Kapitolu. Król był naczelnym wodzem i najwyższym kapłanem.Rody (gens).Ojciec rodziny (pater familias) miał całkowitą władzę nad życiem i śmiercią pozostałych członków (patriarchat). Przedstawiciele potężnych rodów tworzyli radę (senatus), który decydował o najważniejszych sprawach państwowych. Obok senatu istniała pierwotna forma zgromadzenia ludowego, która wybierała króla (rex). W tym czasie rozwinął się w Rzymie system klienteli - obcy, przybysze z zewnątrz (tzw. peregrini), a stopniowo także przedstawiciele zubożałych rodów szukali opieki u możnych, którzy stawali się ich patronami i opiekunami.Społeczeństwo.Stopniowo zaczął się wykształcać podział społeczeństwa rzymskiego (populus romanus) na 2 podstawowe grupy: patrycjuszów i plebejuszy.Patrycjusze - uprzywilejowana część społeczeństwa w początkach republiki sprawująca wszystkie urzędy i stanowiska kapłańskie. W wyniku walki z plebejuszami o władzę musieli dopuścić oni do władzy najbogatszych z nich, tworząc ostatecznie nową arystokrację tzw. nobilitas.Plebejusze (plebs) - 1. ludzie wolni mające prywatne działki ziemi, zajmowali się handlem i rzemiosłem, służyli w wojsku jako piechota, ale nie posiadali znacznej części praw politycznych, na przykład nie mogli sprawować urzędów. Nawet po zakończeniu walki z patrycjuszami o równouprawnienie (walka nasiliła się około 486 roku p.n.e. po zamknięciu stanu patrycjuszów, kiedy to plebejusze pozbawieni zostali zasadniczych praw politycznych, min. czynnego i biernego prawa wyborczego i społecznych - min. zakaz zawierania małżeństw z patrycjuszami oraz prawa pełnego posiadania i nabywania ziemi. Walka zakończyła się około 300 roku p.n.e.) pozostały pewne symptomy podziału 2. w okresie późnej republiki niższe warstwy społeczne - plebs miejski i biedota wiejska.Plebejusze nie byli warstwą jednolitą ekonomicznie. Bogata cześć plebsu dążyła do dostępu do urzędów - stąd walka z patrycjuszami. Walka polityczna pomiędzy tymi 2 warstwami społ. w I stadium skupiła się gł. wokół spisania prawa. Według tradycji w 449 roku p.n.e. zostało ogłoszone tzw. prawo XII tablic - ustawodawstwo cywilne i karne. Sankcjonowało ono w pełni własność prywatną, każąc wszelkie przeciwko niej wykroczenia (na przykład kradzież), niewypłacalny dłużnik stawał się zakładnikiem. Ograniczało lichwę. Oprócz własności prywatnej sankcjonowało ono także niewolnictwo potwierdzając tym samym przeżytki ustroju rodowego, jak nieograniczoną władzę ojca nad rodziną, który mógł nawet sprzedać do niewoli własne dzieci.W V w p.n.e. powołano urząd trybunów ludowych (początkowo 2, potem 10), który mogli sprawować jedynie plebejusz. Był to najwyższy urzędnik plebejski. Trybunowie byli obrońcami plebsu wobec nadużyć patrycjuszowskich urzędników w związku z czym posiadali prawo weta- czyli zawieszania postanowień przedstawicieli władzy oraz osobistą nietykalność.`Nowa arystokracja (nobilitas), wykształciła się od IV-III w p.n.e. Nastąpiło zlanie się górnej warstwy plebsu z patrycjuszami poprzez małżeństwa i wspólne sprawowanie urzędów. Ukształtowała się w wyniku zakończenia walki pomiędzy nimi.Rzymianie nigdy nie stworzyli ustroju wspólnego dla całej Italii. Pozostała ona luźną federacją silnie uzależnionych od Rzymu państewek. Pełnię praw w Italii mieli tylko wolno urodzeni obywatele rzymscy (cives Romani), ale korzystać z nich mogli tylko ci, którzy przebywali w Rzymie.Wyzwoleńcy - niewolnicy obdarzeni przez Rzymian wolnością wchodzili w skład obywateli, ale nie mogli sprawować żadnych urzędów publicznych (honores), choć już ich synowie mogli.Podstawowym obowiązek obywateli rzymskich była służba wojskowa i płacenie podatków, w tym bezpośrednich zw. tributum.III. OKRES WCZESNEJ REPUBLIKI od 509/508 roku p.n.e. do 275 roku p.n.e.Początkowo Rzymianie głosili hasło bellum iustum (sprawiedliwa wojna), tj. wojna obronna. Mars - patron wojny. Na pocz. III w. p.n.e. jedynymi przeciwnikami Rzymu w Italii pozostali Grecy zajmujący południowe wybrzeża. Konflikt z Tarentem, najsilniejszym i najbogatszym miastem- państwem w Italii doprowadził do wojny. Na pomoc Grekom przybył król Epiru Pyrrus. Wojna trwała 5 lat (280-275 p.n.e.). Król Pyrrus odnosił początkowo sukcesy, ale ostatecznie poniósł znaczne straty (stąd pyrusowe zwycięstwo). Tarent skapitulował dopiero w 272 roku p.n.e. Na podbitych terenach Rzymianie zakładali różne formy organizacji państwowej uzależnione w różnym stopniu od Rzymu. Najważniejsze z nich to:Kolonie - miały służyć jako bazy wojskowe i zaspokajać głód ziemi. Miały ustrój wzorowany na civitas rzymskiej. Najstarsze kolonie rzymskie to: Ostia, Ancjum. Tarracina.Municipia ( w hierarchii państwowej i społecznej stały niżej od kolonii), były to podbite miasta italskie, które otrzymały pierwotnie prawo ograniczonego obywatelstwa rzymskiego bez prawa głosowania i kandydowania na urzędy. Otrzymały autonomię. Stopniowo uzyskiwały pełnie praw obywatelskich.Socii - sojusznicy Rzymu, grupa państw sprzymierzonych. Nie mieli praw obywatelskich, ale zachowały pełnię odrębności ustrojowej. Istota tej federacji polegała na tym, że socii mogły zawierać sojusz tylko z Rzymem, ale nie wolno im było sprzymierzać się między sobą. Socii nie płaciły daniny na rzecz Rzymu, ale były zobowiązane do udzielania im pomocy wojskowej (auxilium).Auxilia - wojska pomocnicze złożone ze sprzymierzeńców.IV. ROZKWIT REPUBLIKI (275 rok p.n.e. - 31 rok p.n.e.)Była to republika arystokratyczna. Władza należała bowiem do patrycjuszy, czyli reprezentantów starszych rodów rzymskich.Organizacja armii rzymskiej.Sergiusz Tuliusz przeprowadził po raz pierwszy ważną reformę wojskową: podzielił on całą wolną ludność Rzymu, niezależnie od pochodzenia, na 5 klas majątkowych. Na podstawie tego podziału zorganizował on armię rzymską, której podstawową jednostką była centuria (sto) - najmniejsza jednostka w legionie rzymskim. Bogaci obywatele wystawiali więcej żołnierzy. Początkową armię organizowano jako pospolite ruszenie na okres wojny i nie płacono w żadnej formie żołdu. Stopniowo w IV i III w. p.n.e. wobec nieustannych wojen pospolite ruszenie przerodziło się w regularna armię. Żołnierz musiał stawić się na wojnę z pełnym ekwipunkiem, ale już płacono mu żołd. W zależności od stanu majątkowego służył w konnicy (eguites) - najbogatsi, piechocie ciężkozbrojnej lub lekkozbrojnej. Sam kupował sobie wyposażenie. Nie każdego było stać na kupno konia.Podstawą armii rzymskiej była ciężkozbrojna piechota zorganizowana w legiony. Legion składał się z 4,5 tys. żołnierzy, w tym. 3 tys. piechoty ciężkozbrojnej, 1200 lekkozbrojnej i 300 jeźdźców. Jednostką taktyczną była manipuł. Każdy legion składał się z 30 manipułów, każdy manipuł z 2 centurii. Ciężkozbrojni byli ustawieni w 3 linie w zależności od wieku i doświadczenia. Jazda była też podzielona.- pełne wyposażenie legionisty to: pancerz, hełm ,nagolenniki, tarcza, miecz, włócznia lub rodzaj krótkiego oszczepu. Taktyka rzymska nakazywała, że walkę rozpoczynali lekkozbrojni miotając oszczepy (krótki oszczep - pila, kamienie itp. Ten wstępny atak otwierał walkę wręcz, którą podejmowali ciężkozbrojni.- wyższość taktyki rzymskiej nad grecką polegała na umiejętnym połączeniu walki wręcz z uprzednim miotaniem pila.- naczelnymi wodzami byli z reguły konsulowie. Obozy warowne to tzw. castra.- wódz, który odniósł zwycięstwo był od schyłku III w. p.n.e. obwoływany przez armię imperatorem (od czasów Cezara określenie to stanowiło zasadniczą część tytulatury cesarskiej), miał prawo ubiegać się o najwyższy zaszczyt, a mianowicie tzw. triumf, tj. uroczysty wjazd do miasta na czele oddziałów wojskowych z prezentacją jeńców i łupów. Uroczystym zwieńczeniem pochodu triumfalnego było składanie ofiar w świątyni Jowisza na Kapitolu.Ustrój polityczny Rzymu w III w p.n.e.- urzędy - obowiązywała zasada kadencyjności (1 rok) oraz kolegialności (wspólne podejmowanie decyzji)- wyższych urzędników: pretorów, konsulów i cenzorów wybierały comitia centiriata (zgromadzenia centurialne - centum - nazwa jednostki administracyjno-wojskowej, związana z podziałem na klasy majątkowe). W zgromadzeniach tych każdy obywatel głosował w ramach swojej centurii (centuria także podstawowa najmniejsza jednostka w legionie rzymskim).Zgromadzenia Ludowe było zorganizowane na podstawie jednostek pośrednich: kurii, centurii i tribus.- w przeciwieństwie do państw greckich Rzym wytworzył silną władzę wykonawczą. Składały się na nią urzędy i senat. Urzędnicy (magistratus) mieli władzę wojskowo-religijną lub cywilną.Konsulowie byli najwyższymi urzędnikami których wybierano corocznie zawsze w licznie 2. Mieli oni najwyższą władzę w mieście i poza granicami w przypadku wojny. Troszczyli się o sprawy publiczne. Najważniejsze ich kompetencje to: dowodzenie armią, uprawnienia religijne (interpretowali oficjalnie wróżby, na przykład od nich zależało, czy jest wolą bogów, aby wyruszać na wyprawę wojenną).Pretorowie (najpierw był 1, potem 2), musieli mieć ukończone 40 lat. Gł. zadania to: utrzymywanie porządku w mieście, z czego wynikała jurysdykcja karana i cywilna. Towarzyszyło im 6 liktorów.Cenzorowie - urzędnicy o charakterze specjalnym. Wybierani w liczbie 2 raz na 5 lat. Ich gł. zadaniem było przeprowadzanie spisu majątkowego, czyli cenzusu - podział obywateli i sporządzanie listy senatu (album), a także część spraw finansowych miasta.Najważniejszymi urzędnikami wybieranymi przez cocilia plebis byli trybunowie ludowi - chronili prawa ludu przed nadużyciami oligarchii. Mieli prawa weta, prawo aresztowania urzędnika, zwoływania zgromadzeń ludowych. Było ich 10.Edylowie-podlegały im sprawy porządkowe miasta, troska o zaopatrzenie i urządzanie igrzysk na własny koszt.Kwestorzy - byli pomocnikami konsula w sprawach finansowych, było ich 4.Urzędem o wyjątkowej władzy było stanowisko dyktatora - powoływano go w szczególnych sytuacjach krytycznych dla państwa na okres najwyżej 6 miesięcy. Dyktator miał najwyższą niczym nie ograniczoną władzę.- wszystkie urzędy rzymskie były bezpłatne, ponieważ były zaszczytem (honores)Wobec częstych (co rok) zmian urzędników, organem o najwyższym autorytecie był senat. Listę (album) sporządzano według rangi senatorów, byłych i aktualnych urzędników. Na 1 miejscy był jeden z konsulów - princeps senatus (wybierany na 5 lat), który zabierał zawsze pierwszy głos w czasie debaty. Senat mógł odwołać konsula, pretora, trybuna ludowego i dyktatora. Głosowanie było tylko jawne - przechodzenie na drugą część sali. Senat zajmował się sprawami kultu, finansami, bezpieczeństwem państwa i prowadził politykę zagraniczną państwa. Był tak naprawdę ostoją konserwatyzmu, który reprezentowali nobilitas. To właśnie oni zdobyli wyłączność na stanowiska kapłańskie - najważniejszy to pontifex maximus (władza duchowna i świecka)Wierzenia religijne- w przeciwieństwie do Greków wierzenia Rzymian nie maiły nic wspólnego z antropomorfizmem czy głęboką wiara ludów Wschodu. Religia była konkretna, praktyczna i nieosobowa. Stosunek do bogów był poważny, ale praktyczny (do, ut des - daję, abyś dał).Każda czynność miała swoje bóstwo: bóstwa rolnicze, bóstwa opiekujące się domem. Najważniejsi bogowie to:Mars - bóg wojny, strażnik pół i urodzajów (najczęściej przedstawiany jako wilk); Westa - bogini domowego ogniska (towarzyszyło jej 6 Westalek); Janus (miał 2 twarze) - bóg początku i przejść (przedstawiany jako bramy, mosty).- wróżby - odgrywały b. ważną rolę. Wróżby organizowało państwo, najpopularniejsze z nich to tzw. auspicia (na podstawie zachowania się ptaków).- Rzymianie byli tolerancyjni wobec innych wyznań. Pobożność - pietas. Elegie- pochwalne napisy nagrobkowe.- najsłynniejsza świątynia to świątynia Jowisza Kapitolińskiego wybudowana w VI w. p.n.eRozrywki."Chleba i igrzysk" - ulubione hasło Rzymian, symbol ich doczesnych dążeńNiewolnicy.W epoce wielkich podbojów (min. Wojny punickie) wzrosła liczna niewolników. W przeciwieństwie do Greków, gdzie większość niewolników była zatrudniana w produkcji rzemieślniczej, w Rzymie pracowali oni gł. W rolnictwie tworząc tzw. familia rustica. Niewolnicy stali się podstawą gospodarki. Rekrutowali się głównie z jeńców wojennych, bądź byli wykupywani na targach niewolniczych. Z reguły pracowali oni na latyfundiach, tj. ogromnych posiadłościach na wsi, gdzie uprawiali zboże, oliwki, winorośle. Rzymianie wytworzyli instytucję gladiatorów (gladius -miecz) . Ich główne zadania to: zabić, walczyć między sobą lub z dzikimi zwierzętami. Galdiatorzy rekrutowali się z niewolników, jeńców, byłych żołnierzy. Stanowili grupę najbardziej upośledzoną społecznie.Powstanie Spartakusa (73-71 rok p.n.e.).Spisek powstał w słynnej szkole gladiatorów Batiatusa w Kapui. Zorganizowało go około 200 ludzi. Na ich czele stanął Spartakus. Władze obawiały się, że wojska niewolników, tj. gladiatorów uderzą na Rzym. Na pomoc Krassusowi, który postawił przed sobą zadanie rozbicia spiskowców, przybył z Hiszpanii Pompejusz. W 71 roku p.n.e. w Appulli doszło do zdecydowanego starcia. Armia niewolnicza mimo niezwykłego męstwa poniosła klęskę. Spartakus został pocięty na kawałki.Reforma agrarna.Pierwszą próbę reformy agrarnej przeprowadził Tyberiusz Semproniusz Grakchus - trybun ludowy w 133 r. p.n.e. Pochodził on ze znanego rodu plebejskiego. Reforma była niezbędna ze względu na konflikt, jaki istniał między wielką własnością ziemską a ziemią chłopską. Reforma polegała na odebraniu części ziemi wielkim posiadaczom i przekazaniu jej biednym i bezrolnym obywatelom Italii. Miało to w przekonaniu jej autora zwiększyć przyrost naturalny i liczbę ludzi zobowiązanych do służby wojskowej. Każdy obywatel sam w tamtym czasie zaopatrywał się w uzbrojenie. Niewolnicy nie służyli w armii.Powolny upadek republiki. Juliusz Cezar.Gajusz Juliusz Cezar, rozpoczął karierę jako zubożały patrycjusz. W 60 roku p.n.e. wraz z Pompejuszem i Krassusem utworzył I triumwirat. Była to tajna umowa 3 mężów. Triumwirat umożliwił Cezarowi osiągnięcie konsulatu na rok 59 roku p.n.e. i zapewnienie sobie namiestnictwa w Galicji -w 58 roku p.n.e., co dało mu silna pozycję. Rozpoczęła się walka o władzę, a dokładnie o dyktaturę militarną między Cezarem a Pompejuszem (Krassus zginął w 53 roku p.n.e. podczas wyprawy do Mezopotamii).W 49 roku p.n.e. Cezar przekroczył Rubikon - rzekę stanowiącą granice między Galicją Przedalpejską a właściwą Italią. Powiedział wtedy "Kości zostały rzucone" (czyli wszystko albo nic, cofnąć już się nie da). Rozpoczęła się wojna domowa, która trwała w latach 49-45 r p.n.e. Cezar szybko opanował Italię i Rzym. Do najważniejszej bitwy między obydwoma pretendentami do dyktatury militarnej doszło w 48 r. p.n.e. pod Farsalos w Tesalii. Pokonany Pompejusz zginął w trakcie ucieczki. Wojna domowa trwała jeszcze 3 lata.Cezar - dyktatura (cezaryzm), najważniejsze cechy:1. dużą rolę zaczęli odgrywać ekwici, tj. przedstawicieli finansjery (ekiwici - warstwa społeczna, która ukształtowała się na przeł. III/II w p.n.e., była znaczną siłą ekonomiczną państwa.2. nastąpił rozwój arystokracji municypalnej (prowincjonalnej) - awans polityczny, min. dostęp do urzędów3. wszyscy mieszkańcy Grecji Przedalpejskiej otrzymali obywatelstwo rzymskie. Prawa obywatelskie otrzymało też wiele miast w Hiszpanii.4. sam Cezar został dyktatorem na czas nieograniczony, jednocześnie dysponował władzą trybuńską, była też najwyższym kapłanem i imperatorem. Obok stałego tytułu imperatora otrzymał przydomek pater patriae- ojciec ojczyzny.5. Oznaki zewnętrze jego wielkiej władzy to: wieniec dębowy, szaty triumfatora, krzesło ze złota i kości słoniowej.6. zarzuca się mu, że dążył do władzy monarchicznej i ulegał wpływom Kleopatry.7. w jego systemie władzy coraz mniejsze znaczenie miał senat, choć oficjalnie powiększony do liczny 900 osób. Sam Cezar wprowadził do niego około 400 nowych ludzi - wielu byłych, wiernych mu żołnierzy i oficerów.Przeprowadził także reformę kalendarza (46 roku p.n.e.), która polegała na wprowadzeniu roku przestępnego, co b. uprościło dotychczasowy system kalendarza. Kalendarz juliański obowiązywał w większości krajów europejskich do 1572 roku, a w Rosji do 1917 roku.-wydał także wiele zarządzeń ułatwiających rozwój wymiany handlowej; rozpoczął zasadniczą przebudowę Rzymu.- zmarł w dniu Idów Marcowych 15 III 44 r p.n.e. W spisek na jego życie byli zaangażowani jego bliscy współpracownicy - Gajusz Kasjusz Longinus i 2 Brutusowie: Marek i Decimus. Jego zabójcy mieli złudzenie, że przywrócili republikę.Kultura i religia w okresie III-I wiek p.n.e.

Przemiany religijne:- w III w p.n.e. po zetknięciu się Rzymian z miastami Wielkiej Grecji i po ich wcieleniu do federacji italskiej nastąpił proces intensywnej hellenizacji religii. Wprowadzono kult greckiego boga-herosa, opiekuna lekarzy Asklepiosa. W Rzymie był czczony po imieniem Eskulapa. Oficjalnie uznano też 12 bogów olimpijskich: Jowisz-Zeus; Junona -Hera; Neptun- Posejdon; Minerwa- Atena; Mars-Ares; Wenus-Afrodyta; Diaan-Artemida; Westa-Hestia; Wulkanos-Hefajstos; Merkury-Hermes; Apollo - czczony pod tym samym imieniem; Ceres-Demeter.- zadanie spopularyzowania dorobku filozofii greckiej i jej przystosowanie do potrzeb rzymskich podjął Marek Tuliusz Cycero (106-43 p.n.e.). Największy wpływ wywarł na niego stoicyzm i Nowa Akademia, która propagowała eklektyzm (możność wyboru z różnych szkół filozoficznych, tego co najbardziej odpowiednia). Główne dzieło "De republika"Marek Terencjusz Warro (116-27 p.n.e.), pisywał satyry polityczne: "Potwór trójgłowy" -opisał tu rządy Cezara, Pompejusz i Krassusa.Plant i Terencjusz pisywali komedie.Wergiliusz "Bukoliki"Horacy "Epody"

V. OKRES PRYNCYPATU (31/27 rok p.n.e. do 284 rok p.n.e.)Po śmierci Cezara w 43 roku p.n.e. powstał II triumwirat. Założyli go Marek Antoniusz (konsul, najbliższy współpracownik Cezara), Gajusz Oktawiusz (wnuk siostry Cezara, gł. spadkobierca jego imienia i majątku) i Marek Lapidus (współpracownik Cezara). Cała trójka podzieliła się władzą w imperium. Przyjęli oficjalny tytuł triumwiratów, a więc triumwirat miał w przeciwieństwie do I charakter państwowy. Głównymi rywalami do jedynowładztwa byli M. Antoniusz i G. Oktawiusz.Egiptem władała wtedy Kleopatra. M. Antoniusz zawarł z nią związek małżeński, a swej dotychczasowej żonie Oktawii, siostrze Oktawiana, wysłał list rozwodowy, co doprowadziło do jawnego zerwania triumwiratu. Oktawian nakłonił Westalki do wydania mu testamentu Antoniusza. Antoniusz zapisał prowincje wschodnie Rzymu dzieciom swoim i Kleopatry. Ogłoszenie testamentu wzbudziło nastroje patriotyczne wśród społeczeństwa rzymskiego. Wypowiedziano wojnę Kleopatrze, a w istocie Antoniuszowi. Decydująca bitwa rozegrała się w 31 r. p. n.e. na morzu koło Przylądka Akcjum w zachodniej Grecji. Siłami Oktawiana kierował Marek Agryppa. Kleopatra i Antoniusz uciekli do Aleksandrii. Gdy Oktawian w ślad za nimi wkroczył do Egiptu, Antoniusz a potem Kleopatra popełnili samobójstwo. Ostatnie państwo hellenistyczne -Egipt Ptolemeuszy, przeszło w 30 roku p.n.e. pod panowanie rzymskie.Oktawian sprawował władzę w latach 30-14 p. n.e. Senat nadał mu tytuł Augusta (wspaniałego) oraz princepsa (pierwszego wśród senatorów). Od tego pochodzi nazwa nowego ustroju państwowego -pryncypat. Princeps, jako pierwszy wśród senatorów, zabierał głos w sprawie debat, Od czasów Augusta, dokładnie od 27 roku p.n.e. princeps to oficjalny tytuł cesarza, stąd nazwa ustroju - pryncypat. Istota jego władzy była siła oparta na armii. Był naczelnym wodzem. Nie przyjął tytułu dyktatora, ponieważ obawiał się opinii społeczeństwa.postawą cywilną jego władzy była tribunica potestas - dawała mu wszelkie uprawnienia kolegium trybunów ludowychosobista nietykalnośćprawo zgłaszania wniosków oraz prawo wetaprawo zgłaszania kandydatów na urzędystanowisko najwyższego kapłana w państwiebył także prokonsulem - zarządzał prowincjamiw praktyce Oktawian był I cesarzem w Rzymie8. pretorianie -żołnierze gwardii cesarskiejZmarł w 14 roku p.n.e., jego następcą został Tyberiusz.Najważniejsi cesarze w okresie pryncypatu.Trajan (53-117 r. n.e.), cesarz Rzymu od 98 r. Dokonał licznych podbojów przez co poszerzył granicę imperium. Największe podboje to: Dacja, Arabia, Mezopotamia. Współpracował z senatem - sprawiedliwy władca.W III i IV Rzym przeżywał kryzys gospodarczy. Zmniejszyła się podaż niewolników na skutek ustania wojen. System pracy niewolników zaczęto zastępować systemem kolonatu. Kolonowie dzierżawili ziemie wielkich właścicieli w zamian za świadczenia na ich rzecz. Można powiedzieć, że był to pierwszy krok do gospodarki feudalnej.Kultura okresu pryncypatu.W 29 roku p.n.e. została dedykowana świątynia boskiego Juliusza na Forum Romanum; rozbudował Pole Marsowe (Capus Martius), gdzie wzniósł tam swoje mauzoleum i Ołtarz Pokoju. W ich pobliżu powstał Panteon (zbudowany przez Agryppę, ale rozbudowany przez Hadriana) i Termy Agryppy; za czasów Cezara i Oktawiana głównym architektem rzymskim był Witruwiusz; w czasach Augusta powstaje nowy typ budowli, a mianowicie pomniki zwycięstw i podbojów - trofea wznoszone na polu walki i łuki triumfalne; August uzupełnił zabudowę Forum Romanum wznosząc tam świątynię boskiego Juliusza i swój łuk triumfalny - nie zachowany. Po zbudowaniu Forum Juliusza, wzniósł w jego pobliżu swój własny rynek - Forum Augusta.- centrum miasta - forum, znajdowała się na niej bazylika (basilica) - przeznaczona do celów handlowych i sądowych.- relief, to kompozycja rzeźbiarska wykonana techniką rzeźbienia, kucia, odlewana na płaszczyźnie płyty kamiennej, drewnianej.- najwybitniejszy filozof w I w. n.e. to Lucjusz Seneka - wychowawca i współpracownik Nerona - zmuszony przez niego do popełnienia samobójstwa. Główne jego zainteresowania to problemy etyczne, starał się rozwijać zasady filozofii stoickiej. Zasady te głosił tez cesarz Marek Aureliusz, który wydał dzieło "Rozmyślania".- historiografia - najwybitniejszy historyk rzymski to Korneliusz Tacyt (55-120). Dzieła: "Roczniki" (Annales) - od śmierci Augusta do śmierci Nerona (14-68); inni to: Swetoniusz Trankwillus, biograf cesarski "Żywoty Cezarów", Plutarch z Cheronei - pisał życiorysy równoległe znakomitych Greków i Rzymian oraz Pliniusz Starszy "Historia naturalna".System nauczania.Grecy i Rzymianie mieli trzystopniowy system nauczania, obejmujący szkoły podstawowe - uczono w nich umiejętności czytania i pisania; szkoły średnie - czytano i interpretowano dzieła literatury greckiej i łacińskiej (rzymskiej) pod kierunkiem nauczyciela za. grammaticus; szkoły wyższe - prowadzone przez retorów, gdzie uczono gł. krasomówstwa. Istotną innowacją rzymską było wprowadzenie nauczania prawa - wykształcało się powoli szkolnictwo wyższe typu prawniczego.Prawo rzymskie.Sprecyzowało takie fundamentalne pojęcia jak: własność prywatna; nie ma winy, jeśli, nie było przekroczone prawo; prawo nie działa wstecz (lex retro non agit); należy wysłuchać obu stron w procesie.VI. PÓŹNE CESARTSWO RZYMSKIE. DOMINAT (od 284 roku p.n.e.)Twórcą nowej koncepcji rządów był Dioklecjan - cesarz rzymski w latach 284-305. Ustrój państwowy Rzymu w III w stanowił przejście od pryncypatu do dominatu. Nazwa dominat (od dominus -pan) nie występuje w źródłach w przeciwieństwie do pryncypatu. Wprowadzili ją nowożytni historycy. Ustrój zapoczątkowany przez Dioklecjan był wynikiem długiej ewolucji. Cesarz ostatecznie przestał być I obywatelem w państwie, a stał się absolutnym panem. Ta forma ustroju państwa była próba wyjścia z poważnych trudności wewnętrznych i zewnętrznych. Wprowadzono bowiem silną władzę centralną, podporządkowano jej wszystkie dziedziny życia politycznego, gospodarczego i społecznego, co miało przynieść spokój. Cesarz skupił w swych rękach niepodzielną władzę oraz wprowadził wschodnią ceremonię na dworze, co było równoznaczne z nadaniem władzy absolutnej zewnętrznych form wzorowanych na despotycznych monarchiach wschodnich. Cesarz był uważany za namiestnika bóstwa (powołany przez Jowisza), wyróżniał go ozdobiony drogimi kamieniami i perłami wspaniały strój purpurowy - przepych. Żył w izolacji od poddanych, oddawano mu niemal boską cześć. Dioklecjan wprowadził tzw. tetrarchię, czyli współrządy 4 współwładców (było odtąd 4 cesarzy: 2 Augustów, każdy miał swojego współpracownika i następcę - Cezara). Po 20 latach władza była przekazywana przez Augustów Cezarom. Imperium Rzymskie zostało podzielone na 4 okręgi, a te na 12 diecezji złożonych z prowincji. Od II w granice państwa były najeżdżane przez barbarzyńców - gł. plemiona germańskie.Chrześcijaństwo do czasów edyktu mediolańskiego.Prześladowania chrześcijan miały charakter religijny. Dla Rzymian religia ta była groźnym zabobonem. Według nich tylko dawne religie zasługiwały na szacunek - dlatego też tolerowali Żydów. Odmawianie przez chrześcijan uczestnictwa we wszelkich formach oficjalnego kultu - przede wszystkim nie składanie ofiar bogom oraz władcy mogło ściągnąć na społeczeństwo straszliwe klęski. Stanowiło też podstawę do oskarżenia o bezbożność - ateizm. Tajemnicze obrzędy chrześcijan sprzyjały szerzeniu złowrogich plotek. Cesarz Neron po pożarze Rzymu w 64 roku - oskarżył o podpalenie chrześcijanPierwszy edykt godzący w ogół chrześcijan wydał cesarz Decjusz w 250 r. - nakazywał wszystkim mieszkańcom imperium złożenie ofiar rzymskim bogom, co miało być podstawą wydania odpowiedniego zaświadczenia weryfikującego nakaz. Pierwszy edykt zabraniający wszelkich form chrześcijańskiego kultu, zgromadzeń na cmentarzach oraz nakazujący zamknięcie kościołów i złożenia rytualnych ofiar wydał w 257 roku cesarz Walerian. Jego kolejny edykt z 258 roku wprowadzał zaostrzenie postanowień: nakaz natychmiastowej egzekucji tych członków kleru, którzy nie złożyli ofiar i konfiskatę majątków chrześcijan z wyższych warstw społecznych.,Cesarz Dioklecjan w 302 roku usunął chrześcijan z wojska i urzędów, a w latach 303 i 304 wydał 4 edykty przeciw chrześcijanom. Nakazano zniszczenie kościołów i pism chrześcijańskich, ustanowiono karę śmierci dla tych, którzy nie złożą ofiar bogomKonstantyn Wielki (306-377) i tolerancja religijna jego następców.W 306 roku został obwołany przez wojsko cesarzem Rzymu - przywrócił jedynowładztwo. Utrwalił zasady dziedziczności tronu. Panował aż do chwili swej śmierci w 337 roku. Ukoronowaniem jego działalności było założenie w 330 r nowej stolicy na miejscu dawnej greckiej kolonii Bizancjum (Byzantion). Nazwano ją Konstantynopolem na cześć władcy. Powody założenia nowej stolicy:degradacja politycznej roli Rzymu - żywe wspomnienia dawnego ustroju - pryncypatu.dawna stolica leżała zbyt daleko od gł. centrum wydarzeń epokiBizancjum - doskonałe położenie geograficzne i strategiczne, możliwość kierowania z tego centrum sprawami Wschodu (stałym niebezpieczeństwem była silna Persja)Konstantynopol był pod wieloma względami kopią Rzymu. Piękne i monumentalne budowle miały charakter chrześcijański.Najważniejsze reformy:- w 313 roku wydał edykt mediolański w który zrównał wszystkich wyznawców różnych religii- reforma administracji - oddzielenie władzy cywilnej od wojskowej- reforma armii- podział państwa na prefektury: Galię, Ilirię, Italię, Afrykę, Wschód; prefekt - 1. wysoki urzędnik z nominacji cesarskiej, 2. obszar administracyjny podlegający władzy prefekta.- wprowadzenie złotej monety zw. solidem- pod koniec życia sam przyjął chrześcijaństwo- z jego osoba wiąże się pojęcie cezaropapizm - połączenie władzy kościelnej ze świeckąZ takiej polityki religijnej wycofał się jego bratanek Julian Apostata (361-363). Wychowany w religii chrześcijańskiej, wielki wódz, cofnął edykt mediolański oraz wszystkie przywileje nadane kościołowi, ogłosił się najwyższym kapłanem. Zmarł na skutek ran odniesionych w walce z Persami.Tolerancja religijna została przywrócona za panowania Walentyniana (364-375) i Teodozjusza Wielkiego, cesarza rzymskiego w latach 379-395. Teodozjusz w 380 roku ogłosił chrześcijaństwo religia panującą i zakazał praktykowania innych religii. Zaczął zwalczać religie pogańskie, budować wspaniałe kościoły i sam ogłosił się głowa kościoła chrześcijańskiego. Stał się wielkim zwolennikiem zasad ustalonych na soborze w Nicei (381 r.)- religie pogańskie uznano za herezję (herezja - odstępstwo od dogmatów uznawanych powszechnie przez kościół). W dziedzinie państwowej w 395 roku podzielił cesarstwo pomiędzy 2 synów: Arkadiusza, który panował na wschodzie w stolicy w Konstantynopolu i Honoriusza na zachodzie ze stolicą Rawenną. Obydwie części cesarstwa były od początku V w. najeżdżane przez Hunów i Wizygotów.Plemiona barbarzyńskie i wielka wędrówka ludów.Plemiona Gotów: grupa zachodnia to Wizygoci (zajęli Hiszpanię), grupa wschodnia to Ostrogoci.Hunowie - koczowniczych plemion mongolskich. Prawie całe życie spędzali na koniach, nie mieli domów, byli znakomitymi wojownikami. Atakowali w bitwie klinem wydając przy tym przerażające okrzyki = wycie. Byli szybcy i zwinni. Rozpraszali się na dużym obszarze, gdzie wyżynali wszystkich, a potem znów się łączyli. Cechowała je szybkość, zwinność. Najpierw strzelali z łuków, następnie rzucali z daleka włócznie, a potem pędząc galopem atakowali nieprzyjaciół i walczyli żelaznymi mieczami. Atakowali z całym impetem i szybkością.Plemiona germańskie: Wandalowi (zajęli Afrykę), Swebowie i Burgundowie (ulokowali się min. w Galii)Dla Rzymu i Italii na pocz. V w głównym zagrożeniem byli Wizygoci. Przewodził im utalentowany władca Alaryk I. W 410 r. Wizygoci zdobyli i złupili Rzym (tzw. wieczne miasto), przez 3 dni pustoszyli to miasto, po czym wycofali swe wojska do Galii.VII. UPADEK ZACHODNIEGO CESARSTW RZYMSKIEGO.W V w Cesarstwo zaczęło się rozpadać na poszczególne państwa okupowane prze plemiona barbarzyńskie. Ogromne niebezpieczeństwo stanowili Hunowie pod wodzą Attyki (434-453). W 451 roku Attyka został pokonany przez wodza rzymskiego Aecjusza w Galicji. W 455 roku Wandalowie pod wodzą króla Genzeryka zorganizowali ze swego państwa w Afryce atak na Rzym, który zdobyli, grabiąc przy tym wiele dzieł sztuki.Po kilku latach zamętu w 475 roku na tronie w Rawennie zasiadł ostatni cesarz zachodniorzymski Romulus Augustulus, który został odsunięty od władzy w 476 roku przez wodza germańskiego Odoakera. Insygnia cesarskie Odoaker odesłał do Konstantynopola, co oznaczało iż Cesarstwo Zachodniorzymskie przestało istnieć, aczkolwiek do 488 roku formalnie zwierzchnictwo nad państwem Odoakera (założył je na terenie byłego cesarstwa zachodniego) sprawował cesarz Wschodu Zenon. To właśnie on powierzył władcy Ostrogotów Teodorykowi zadanie wypędzenia Odoakera z Italii. Odoaker został pobity w 489 roku i zamordowany w 493 roku. Był to triumf Teodoryka, który ostatecznie opanował Italię. Ogłosił się królem, stając się założycielem potężnego państwa Ostrogotów. Rządy Teodoryka Wielkiego i Ostrogotów w Italii w latach 493-555 nie oznaczały zasadniczej zmiany w zakresie ustroju i kultury.Przyczyny upadku cesarstwa rzymskiego.postępująca barbaryzacja państwniewydolność niewolniczego sposobu produkcjiosłabienie państwa poprzez podział na Cesarstwo Wschodnie i Zachodnieopanowanie przez plemiona germańskie obszarów cywilizacji śródziemnomorskiejniedostosowanie antycznego sposobu sprawowania władzy do rozwoju chrześcijaństwakonflikty społeczne - bunty, powstania.państwo dla mas ludowych stanowiło upostaciowienie potwornego ucisku fiskalnego (podatki). Najeźdzcy germańscy przynosili zelżenie ludowi, likwidowali min. podatki, dlatego też byle mile widzianikwestia świadomości społecznej - Rzymianie uważali, że cokolwiek się stanie to Imperium Romanum nie przestanie istnieć (dlatego też Rzym zwany był wiecznym miastem), nie przyjmowali do świadomości możliwości porażki, rozpadu państwa