Napisz streszczenie liczące do 40-60 wyrazów

Andrzej Markowski

O stereotypach językowych niestereotypowo

Skąd się biorą stereotypy językowe? Są one odzwierciedleniem sposobu ludzkiego myślenia

o innych ludziach, innych narodach, różnych zachowaniach czy jakimś postępowaniu, a nawet o całej rzeczywistości. Ten sposób myślenia można scharakteryzować tak: rzeczywistość, z którą się stykamy, jest często trudna do zrozumienia, trzeba więc ją uporządkować. Uporządkowanie takie to wybór tego, co wydaje nam się najważniejsze w tym, co chcemy opisać, ale także ocena tego. Bo dopiero po nazwaniu i ocenieniu czujemy, że panujemy nad tym, co się dzieje poza nami lub w naszym umyśle. I wtedy czujemy się bezpiecznie.

Przypomnijmy sobie fragment ze „Słówek”* Tadeusza Boya-Żeleńskiego: „Żona ci wypruwa flaki, «bo ty zawsze jesteś taki!»”.

Satyryk uwiecznił tu jeden ze stereotypów językowych: „ty zawsze jesteś taki”. W domyśle: fajtłapowaty, niezaradny (mąż nie umiał znaleźć wolnej dorożki).

Żona opisana przez Boya, zarzuciwszy mężowi, że zawsze jest fajtłapowaty, czuje się lepiej, bo to wyjaśnia, dlaczego coś się nie udało. Odrzucony kochanek, który wygłasza stereotypowy sąd,

że „Wszystkie kobiety są niewierne”, wie już (w swoim mniemaniu), dlaczego mu się nie powiodło.

Bezrobotny, oskarżający „kapitalistów” o to, że są złodziejami, usprawiedliwia tym swoje złe położenie.

Stereotypowa ocena może się wyrażać używaniem nazw w liczbie mnogiej. [...] „Polskie drogi są fatalne” – to stereotypowe [stwierdzenie] o sensie uogólnionym: [...] polskie drogi = wszystkie polskie drogi.

Czasem to uogólnienie wyrażające ocenę może być wyrażone przez dodanie przymiotnika typowy: „Kowalski to typowy prawnik”. „Nicole to typowa Francuzka”.

Ocena zawarta w stereotypach jest niesprawdzalna, bo przecież sądy, że wszyscy ludzie są jacyś albo że ktoś zawsze się jakoś zachowuje, nie mogą być prawdziwe.

Przytoczone tu stereotypowe wyrażenia zawierały oceny negatywne, w wielu wypadkach nawet uprzedzenia dotyczące osób lub zjawisk. W języku są też jednak stereotypy zawierające oceny pozytywne. „Typowa Francuzka” może przywodzić na myśl cechy dodatnie (zadbana, elegancka), a „typowy prawnik” może być pochwałą (skrupulatny, trzymający się faktów).

Stereotypy mają jeszcze jedną cechę: są trwałe – trudno je zmienić; w języku sprzyja temu utrwalenie ich w formie przysłów i powiedzeń, np.: „Polak Węgier dwa bratanki”. „Ładna miska jeść nie daje (a z brzydkiej jeść się nie chce)”. „Co z oczu, to z serca”.

Czy możemy się obyć bez językowych określeń stereotypowych? Dopóki stereotypy będą istniały w świadomości społecznej, dopóty będą one także w języku. Ale powinniśmy się starać, by w naszych wypowiedziach było ich jak najmniej. Bo takie wypowiedzi ze stereotypami nie są dobrze odbierane, choćby dlatego, że nie są oryginalne.

Co zresztą też jest stwierdzeniem stereotypowym…

Andrzej Markowski, O stereotypach językowych niestereotypowo, [w:] tegoż, Lepiej po polsku, Warszawa 2019.