Geologia – podstawowe pojęcia

• Ruchy izostatyczne i epejrogeniczne, odnoszą się do pionowego przemieszczania się płyt litosferycznych lub ich fragmentów. Litosfera unoszona na astenosferze znajduje się w równowadze izostatycznej w przypadku zachwiania tej równowagi mamy do czynienia z ruchami izostatycznymi. Przykładami ruchów izostatycznych jest wznoszenie się Skandynawii, gruba pokrywa lądolodu odcina się od tego obszaru, co powoduje jego wydźwignięcie, w ciągu 10 000 lat Skandynawia została uniesiona o 250 metrów. Innym przykładem takich ruchów jest obniżanie się Antarktydy pod wpływem masy lądolodu. Ruchy epejrogeniczne są wywołane przez powolne, wielkoskalowe ruchy magmy we wnętrzu skorupy ziemskiej. Przykładem ruchów epejrogenicznych jest obniżanie się Holandii a także proces podnoszenia się obszaru w okolicach Nepalu nad Morzem Śródziemnym, dowodem świadczącym o takim wznoszeniu są znalezione ślady skałotoczny, które można zaobserwować na kolumnach w świątyni Serapisa. Ruchy epejrogeniczne noszą również nazwę ruchów lądotwórczych, dlatego iż w przypadku wznoszenia się danego terenu następuje ustąpienie morza z lądu (regresja) natomiast w przypadku obniżania się terenu, morze zaczyna wkraczać na ląd (transgresja).
• Procesy wulkaniczne i plutoniczne. Plutonizm pochodzi od nazwy greckiego boga podziemia, Plutona. Nazwą to określa się procesy zachodzące we wnętrzu skorupy ziemskiej i związane są
• z przemieszczaniem się magmy. Produktami procesów plutonicznych są intruzje magmowe, powstające w przypadku wylewów magmy miedzy skały nie magmowe. Intruzje mają różną postać, wyróżnia się: batolity, lakolity, żyły, soczewki, kominy. Wulkanizm pochodzi od nazwy rzymskiego boga ognia Vulcanusa. Wulkanizmem określa się procesy i zjawiska zachodzące pod wpływem działalności wulkanów są to procesy wydobywania się produktów wulkanicznych na powierzchnię Ziemi. Mogą one występować jako produkty płynne - magma, oraz jako produkty stałe i gazowe - pyły, materiał skalny rozkruszonych podczas wybuchu (materiał piroklastyczny), gazy wulkaniczne. Wulkan to miejsce wydobywania się na powierzchnie Ziemi tych materiałów, ich wydobywanie może się odbywać przez komin lub krater wulkaniczny, powstają wówczas charakterystyczne stożki wulkaniczne, materiał wulkaniczny może się również wydostawać przez szczeliny tworzą pokrywy wulkaniczne. Erupcja następuje pod wpływem działania ciśnienie gazów lub w wyniku ruchów materiału we wnętrzu Ziemi, które wypierają płynna magmę na powierzchnię. Ze względu na rodzaj wydostającego się na powierzchnię materiału oraz na przebieg wybuchu rozróżnia się:
• wulkany płaskie, tarczowe - wydobywającymi się produktami jest tylko lawa (wulkany na Hawajach)
• wulkany eksplozywne - wybuchy są bardzo gwałtowne, wyrzucanymi produktami są materiały piroklastyczne takie jak bloki, oprychy skalne, fragmenty zastygłej w powietrzu lawy - bomby i lapille, popioły wulkaniczne (wulkany na Filipinach i Gwatemali).
• Wulkany mieszane, stratowulkany - wydostającymi produktami są zarówno płynne jak i stałe materiały (wulkany na lądach, Włochy, Japonia)

Wulkany dzieli się również na czynne, wygasłe oraz drzemiące. Obecnie na świecie istnieje około 450 wulkanów lądowych. Wulkan uznaje się za wygasły wówczas, gdy historia ludzka nie pamięta jego wybuchu (wulkany w Masywie Centralnym (Francja), Góry Eifel (Niemcy), Góra Św. Anny (Polska), istnieje jednak bardzo wiele wulkanów drzemiących, które mogą się w każdej chwili uaktywnić. W przypadku wulkanów czynnych w Europie należą do nich: Etna (Sycylia), Stromboli (Wyspy Liparyjskie) Wezuwiusz, Santoryn (Grecja), Hekla (Islandia).

Wulkany są ściśle związane z obszarami o dużej aktywności górotwórczej oraz aktywnymi tektonicznie. Teorią wyjaśniającą ten związek jest teoria tektoniki płyt litosfery. Na obszarach styku dwóch płyt litosferycznych oraz w miejscach nachodzenia na siebie dwóch płyt najczęściej dochodzi do powstawania wulkanów. Na kontynentach, w miejscach gdzie przebiega krawędź płyt lub wzdłuż rowów oceanicznych np. wybrzeża Pacyfiku, Europa Południowa, Japonia, Filipiny. Powstają również na obszarach gdzie dochodzi do rozsuwania się płyt litosferycznych, na grzbietach śródoceanicznych, dolinach ryftowych np. Islandia, Afryka Wschodnia.

• Ruchy górotwórcze (orogeneza), procesy związane z tworzeniem się góra fałdowych oraz ruchami płyt litosferycznych. Góry powstają głównie na obszarach gdzie dochodzi do styku i kolizji dwóch płyt kontynentalnych np. obszary styku Płyty Afrykańskiej i Euroazjatyckiej, Płyty Dekanu
• i Euroazjatyckiej. Efektem ruchów tych płyt jest powstanie masywów Alp i Himalajów. Góry powstają również w basenach oceanicznych, w których pod wpływem nacisku i ruchów płyt następuje formowanie się gór z osadów, które w wyniku ruchów płyt, zostają sfałdowane następnie w wyniku znacznego obciążenia litosfery przez sfałdowane utwory dochodzi do ruchów pionowych
• i wydźwignięcia sfałdowanych utworów. Masywy górskie tworzą się również w obszarach gdzie następuje zderzenie się płyty kontynentalnej z płytą oceaniczną. Płyta oceaniczna wsuwa się pod płytę kontynentalną (proces subdukcji), co powoduje kruszenie się osadów ich fałdowanie oraz tworzenie na powierzchni kontynentów ogromnych masywów tak min, powstały Andy i Kordyliery - góry okołopoacyficzne. W okresie alpejskich ruchów górotwórczych oraz młodych ruchów mezozoiczno-kenozoicznych, powstały najwyższe masywy górskie na świecie. W dziejach Ziemi miały również miejsce inne starsze ruchy górotwórcze, których ślady są widoczne do dziś były to dwie orogenezy: kaledońska i hercyńska, które miały miejsce w erze paleozoicznej. Kształtowanie się masywów górskich jest procesem bardzo powolnym, jednak siła zmian i przekształceń osadów oceanicznych jest bardzo ogromna. Podstawę masywów górskich tworzą skłony przeobrażone, które otoczone są zwykle skałami osadowymi pochodzenia morskiego lub lądowego. Niektóre obszary górskie są zbudowane
• z fliszu, czyli utworów piaskowcowych, łupków, zlepieńców, ułożonych naprzemianlegle Powstałe
• z fliszu strefy górskie stanowią zwykle jego zewnętrzną warstwę. Procesy i zjawiska powodujące powstawanie masywów górskich, tworzą tzw. cykl górotwórczy. Wyróżnia się w nim następujące etapy: nagromadzenie się na dnie morza serii grubych osadów, około kilku kilometrów, kolejnym etapem jest fałdowanie osadów, spowodowane przez nacisk boczny płyt, następnie wyniesienie obszaru jego przekształcenia spowodowane głównie przez czynniki zewnętrzne.
• Trzęsienia Ziemi, to procesy związane z przemieszczaniem się i ruchami mas skalnych znajdujących się w obrębie skorupy ziemskiej. Przemieszczanie się i ruchy mas wywołują drgania, które w postaci fal sprężystych, rozchodzą się z różnym natężeniem. Na powierzchni Ziemi fale są odczuwalne jako krótkie czasami bardzo intensywne wstrząsy. Wstrząsy wzbudzane są w głębi Ziemi, skąd są emitowane w postaci fal sejsmicznych. Fale sejsmiczne w zależności od siły mogą być odczuwane jako lekkie drgania, kołysania lub falowania powierzchni. Ze względu na przyczynę, trzęsienia Ziemi dzieli się na:
• tektoniczne - które spowodowane są przemieszczaniem się kier litosferycznych oraz wywoływane są przez ruchy górotwórcze i izostatyczne, tego typy trzęsienia stanowią około 90% wszystkich trzęsień.
• wulkaniczne - związane są z działalnością wulkaniczną lub z ruchami magmy we wnętrzu skorupy ziemskiej, trzęsienie Ziemi występuje za nim nastąpi erupcja wulkanu, tego typu trzęsienia Ziemi stanowią około 7% wszystkich trzęsień.
• zapadliskowe - w wyniku zapadnięcia się stropu w jaskiniach lub w wyrobisku górniczym, stanowią około 3% wszystkich trzęsień.

Obszary aktywne pod względem trzęsień Ziemi są bardzo nierównomiernie rozmieszczone na kuli Ziemskiej. Wyróżnia się miedzy innymi obszary sejsmiczne, bardzo aktywne z częstymi wstrząsami np. Andy, Kordyliery, Japonia, Nowa Zelandia, Melanezja (obszary te to około 80% wszystkich wstrząsów), innym obszarem sejsmicznym jest rejon Morza Śródziemnego biegnący od Iranu, przez Pamir, północne Indie aż do Półwyspu Malajskiego. Wyróżnia się również obszary tzw. pansejsmiczne, gdzie wstrząsy są rzadki lub bardzo słabe np. rejon Masywu Centralnego, Morza Północnego, Uralu, Wielkich Gór Wododziałowych. Obszary, na których nie występują trzęsienia ziemi tzw. asejsmiczne występują głównie na starych platformach kontynentalnych.

W czasie trzęsienia ziemi, źródło fal sejsmicznych jest umiejscowione we wnętrzu Ziemi, jest to tzw. ognisko trzęsienia Ziemi - hipocentrum, z którego następuje rozchodzenie się fal w różnych kierunkach do powierzchni Ziemi. Na powierzchni Ziemi, obszar znajdujący się w najbliższej odległości od hipocentrum nazywany jest epicentrum trzęsienia Ziemi. W obszarze tym wstrząsy są odczuwane najsilniej.

• Budowa wnętrza Ziemi i jego właściwości. Ziemia zbudowane jest z trzech warstw: skorupy ziemskiej, płaszcza ziemi, jądra ziemi. Każda warstwa ma określona grubość, skład i właściwości. Skorupa ziemska posiada różna grubość, pod obszarami lądowymi, grubość jest znacznie większa niż pod oceanami. Wynosi ona od 4 od 75 km, skorupa ziemska zajmuje zaledwie 1,4% całej objętości ziemskiej. Kolejna warstwa, która stanowi płaszcz ziemi, stanowi podstawę masy i objętości Ziemi. Jądro Ziemi, dzieli się na dwie części, zewnętrzną, która jest płynna oraz wewnętrzną, stałą. Skorupę ziemską dzieli się na kontynentalną i oceaniczną. Skorupę ziemską kontynentalną budują trzy warstwy: warstwa osadowa, granitowa oraz bazaltowa. Skorupa ziemska oceaniczna, która buduje dna oceanów, różni się od kontynentalnej m.in. brakiem warstwy granitowe. Zbudowana jest głównie
• z skał bazaltowych, których miąższość wynosi około 7 km. Skorupa ziemska skalda się z płyt, które stale się przemieszczają, pionowo oraz poziomo. Płaszcz Ziemi zalega poniżej skorupy ziemskiej, jest on oddzielony od skorupy tzw. powierzchnia nieciągłości Moho, ma ona grubość około 1 km,
• i stanowi warstwę przejściową miedzy skorupą a płaszczem. W warstwie tej zachodzą również dynamiczne zmiany w prędkości rozchodzących się fal sejsmicznych, świadczy to o zmianie właściwości fizycznych w poszczególnych warstwach wnętrza Ziemi. Najbardziej zewnętrzna warstwa skorupy ziemskiej nazywana jest litosferą. Dolna granice płaszcza Ziemi stanowi powierzchnia nieciągła zwana powierzchnią Wiecherta-Gutenberga, ma ona grubość 2900 km. górna warstwa płaszcza Ziemi, nosi nazwę astenosfery, na niej opiera się warstwa litosfery. Astenosfera posiada znacznie mniejszą gęstość niż litosfera, jest również bardzo plastyczna, co sprawia, że płyty, z których zbudowana jest litosfera mogą się przemieszczać. Z powodu ruchów materii we wnętrzu Ziemi tzw. prądy konwekcyjne, płyty te mogą się poruszać. Głębokość poszczególnych warstw Ziemi:
• skorupa ziemska od 4 do 75 km
• litosfera od 70 do 270 km
• astenosfera od 90 do 350 km
• płaszcz Ziemi do 2900 km
• jądro zewnętrzne do 5100 km
• jądro wewnętrzne do 6370 km
• Tektonika płyt litosfery, się ściśle związana z budową geologiczną Ziemi oraz zmianami, jakie zachodziły w warstwie litosfery. Litosfera składa się z płyt, których brzegi o granice tworzą grzbiety
• i rowy oceaniczne. Płyty litosferyczne są sztywne i mało plastyczne, mogą jednak poruszać się względem siebie, wykonując ruchy w przeciwnych kierunkach. W przypadku zderzenia się płyty kontynentalnej z oceaniczną, płyta oceaniczna ze względu na większy ciężar, podsuwa się pod płytę kontynentalną, tego typu ruch nosi nazwę subdukcji. Zderzające się ze sobą płyty kontynentalne, prowadza do sfałdowania krawędzi a w efekcie do tworzenia się masywów górskich. W ten sposób powstały Himalaje, w skutek zderzenia się płyty Dekanu z płytą euroazjatycką. Współcześnie proces subdukcji ma miejsce wzdłuż zachodnich wybrzeży Ameryki Północnej i Południowej. Pod kontynenty Ameryk podsuwa się płyta pacyficzna, zmniejszając swoje rozmiary, natomiast płyty amerykańskie zwiększają powierzchnię. W obszarze gdzie dwie płyty rozchodzą się powstaje dolina ryftowa, zachodzi tu proces wnikania magmy w rozchodzące się dno oceaniczne, tworzą się grzbiety oceaniczne porozcinane rozpadliną, przez nie wydostaje się magma. System ryftów tworzy się przede wszystkim
• w dnach oceanicznych. Wyjątek stanowi istniejący ryft na Islandii oraz w Afryce znajdują się one
• w strefie rowów tektonicznych. Grzbiet Środkowoatlantycki jest przykładem śródoceanicznego grzbietu z dolina ryftową. Przemieszczanie się płyt litosferycznych jest spowodowany prądami konwekcyjnymi powstającymi w płaszczu Ziemi. W wyniku działania prądów materia wnętrza Ziemi podlega ruchom, dzięki którym litosfera zostaje podzielna na dryfujące płyty. Źródłem energii dla powstania prądów jest najprawdopodobniej ciepło, jakie powstaje w wyniku reakcji rozpadu pierwiastków promieniotwórczych, innym źródłem jest ciepło pierwotne, czyli ciepło wnętrza Ziemi. Tektonika płyt litosferycznych stanowi teorie naukową, która nie jest jeszcze uznana za prawo naukowe. Teoria ta powstało w latach 60-tych a jej pionierem był geofizyk Alfred Wegener. Teoria w bardzo spójny
• i logiczny sposób wyjaśnia powstawanie gór, rowów tektonicznych a także procesy wulkaniczne
• i sejsmiczne.
• Dzieje Ziemi. Geologia historyczna jest nauką zajmującą się badaniem i poznawaniem skorupy ziemskiej. Dzieje Ziemi bada się różnymi metodami, głównym źródłem informacji są skały. Metoda wykorzystująca skały jako główne źródło nosi nazwę petrograficznej. Polega on na określaniu przeszłości na podstawie rodzaju skał, można odczytać warunki klimatyczne, zjawiska i procesy, jakie zaszły na danym terenie. Na przykładzie skał wapiennych można stwierdzić, że na danym terenie istniało morze lub ocean, sól kamienna mówi o obecności słonych zbiorników na danym obszarze oraz o ciepłym klimacie, skały wulkaniczne mówią nam, że dany obszar należał do aktywnych sejsmicznie. Inną metodą jest metoda stratygraficzna, która opiera się odczytywaniu zdarzeń z układu poszczególnych warstw skalnych. W przypadku, gdy warstwy skalne są niezaburzone i nie zmieniły swego pierwotnego położenia, to starsze są warstwy położone głębiej natomiast warstwy położone płytko należą do młodszych. Kolejną metodą jest, metoda paleontologiczna, która wykorzystuje do określania dziejów Ziemi, szczątki organiczne, zastygłe w skałach. Skamieniałe szczątki organizmów, występujące w danej epoce przez krótki czas, ale na dużych obszarach są uznawane za skamieniałości przewodnie danego okresu. Metoda paleontologiczna oraz stratygraficzna są wykorzystywane do odczytywanie wieku względnego Ziemi. Wiek bezwzględny, jest określany za pomocą pierwiastków promieniotwórczych. Wykorzystując metodę rozpadu pierwiastków promieniotwórczych, wiek Ziemi szacuje się na około 4,6 mld lat. Dzieje Ziemi zostały podzielone odpowiednie jednostki czasowe: ery, okresy, epoki, wieki. Kolejne orogenezy, zmiany klimatyczne, wyznaczają granicę pomiędzy poszczególnymi erami.
• Historia Ziemi

• Skały i minerały, skałę charakteryzuje się określając jej wiek, układ poszczególnych warstw skalnych, budowę geologiczną. Najmniej ważnym czynnikiem z geologicznego punktu widzenia jest skład mineralny. Minerały tworzą skały, które budują skorup ziemską. Skała jest naturalnym zgrupowaniem minerałów. Minerał tworzą pierwiastki lub związki chemiczne, są one mieszaniną pierwiastków lub tych związków, która powstała w naturalnych warunkach. Wyróżnia się około 3000 minerałów. Najczęściej występujące minerały, tworzące skały są nazywane skałotwórczymi zalicza się do nich: kwarc, skalenie, miki, łyszczyki. Minerały posiadają różne właściwości, różnią się twardością, postacią krystaliczną, połyskiem, barwą, rysą, łupliwością, smakiem. Ze względu na pochodzenie skały dzielimy na:
• magmowe - tworzące się w skutek krzepnięcia magmy, biorąc pod uwagę rodzaj i przebieg krystalizacji skały magmowe dzieli się na: głębinowe (krystalizacja przebiega głęboko wewnątrz Ziemi), wylewne (krzepnięcie magmy przebiega na powierzchni Ziemi lub na niewielkiej głębokości). Minerały, które powstały we wnętrzu Ziemi posiadają najodpowiedniejsze cechy do procesu krystalizacji, dlatego skały głębinowe należą do jawnokrystaliczne (granit, sjenit). Skały wylewne należą do skrytokrystalicznych, gdyż minerały nie miały odpowiednich warunków do wytwarzania kryształów (bazalt).
• osadowe - tworzą się w wyniku osadzania się cząstek zwierzęcych i roślinnych lub sedymentacji odruchów skalnych na dnie zbiorników wodnych lub na lądzie. Skały osadowe występują na całej kuli ziemskiej. Ze względu na rodzaj budujących skłony okruchowe osadów oraz na miejsce ich sedymentacji wyróżnia się: skały osadowe okruchowe, które powstały w wyniku osadzania się odruchów pochodzących z niszczenia innych skał są to m.in.: piaski, żwiry, glina, zlepieńce, piaskowce, iły, skały osadowe organiczne powstały w wyniku osadzania się szkieletów, skorup i pancerzy wapiennych pochodzących z organizmów morskich (skały wapienne) lub z gromadzenia się szczątków roślinnych (węgiel brunatny, torfy), skały osadowe chemiczne powstają w wyniku chemicznego wytrącenia się z minerałów (sole, gipsy, siarka).

W wyniku różnego rodzaju procesów dochodzi do zmian w budowie wewnętrznej skał, zachodzi to przede wszystkim pod wpływem zmian temperatury, ciśnienia na różnych głębokościach we wnętrzu Ziemi. Zmianie ulega położenie składników, ilość i rodzaj minerałów, skład chemiczny. Przeobrażenia skał zachodzą głównie w czasie trwania ruchów górotwórczych, powstające skały noszą nazwę skał metamorficznych (przeobrażonych), są to m.in. gnejsy, marmury, kwarcyty, łupki. O odporności danej skały decydują jej właściwości, natomiast rodzaj skały decyduje o charakterze rzeźby danego obszaru. Skłony mają zasadniczy wpływ na gospodarkę. Skały magmowe i metamorficzne ze względu na wysoką odporność i twardość są wykorzystywane w budownictwie. Skały osadowe (węgiel, ropa) są natomiast wykorzystywane w przemyśle energetycznym, w przemyśle chemicznym zużywa się natomiast wapienie.

• • Morza i oceany. Słona, wodna powłoka, jaka tworzy na Ziemi ocean, jest nazywana wszechoceanem lub oceanem światowym. Ocean światowy tworzą wszystkie oceany i morza kuli ziemskiej, które stanowią cały zapas wodny hydrosfery. Ocean światowy stanowi 71% (361,3 mln km²) powierzchni Ziemi. Na półkuli północnej zajmuje 61% powierzchni natomiast na półkuli południowej 81%. W oceanie światowym jest magazynowane 1,34 mld km³ wody, średnia głębokość wynosi 3704 metry, największa głębia ma 11 034 metry (Rów Mariański). Ocean Światowy jest podzielony przez poszczególne kontynenty i archipelagi. Międzynarodowe Biuro Hydrograficzne wyróżniło: Ocean Spokojny (inne nazwy to Wielki, Pacyfik), jego powierzchnia wynosi 178,7 mln km², co stanowi 50% Oceanu Światowego, zmagazynowane jest w nim 707,1 mln km³ wody, co stanowi 53% objętości Oceanu Światowego, średnia głębokość wynosi 3957 m, największa głębia 11 034 m (Rów Mariański). Ocean Atlantycki (Atlantyk) jego powierzchnia wynosi 91,7 mln km², co stanowi 25% Oceany Światowego, ilość magazynowanej wody to 330,1 mln km³, co również stanowi 25% objętości Oceany Światowego, średnia głębokość wynosi 3602 m, największa głębia 9218 m (Rów Puerto Rico). Ocean Indyjski jego powierzchnia wynosi 76,2 mln km², co stanowi 21% Światowego Oceanu, ilość magazynowanej wody 284,6 mln km³, co stanowi 21% objętości Oceanu Światowego, średnia głębokość wynosi 3736 m, największa głębia 7450 m (Rów Jawajski). Ocean Arktyczny (Lodowaty Północny) zajmuje najmniejsza powierzchnie 14,7 mln km², co stanowi tylko 4% powierzchni Światowego Oceanu, ilość magazynowanej wody 18,0 mln km³, co stanowi około 1% objętości Światowego Oceanu, średnia głębokość wynosi 1225 m, największa głębia 5527 m (strefa pęknięć Nasenna).

Do wód Światowego Oceanu zaliczane są również morza, zatoki oraz cieśniny. Morzem nazywamy część oceany, która została z niego wydzielona, morze przylegać do kontynenty, może być oddzielone od oceanu wyspami, półwyspami, progami podwodnymi. Morza zajmują powierzchnię około 40 mln km², jest to około 11% powierzchni Wszechoceanu. Z powodu zróżnicowanej wymiany wód morski z oceanicznymi morza dzieli się na:

• • • morza przybrzeżne - znajdujące się w bliskim sąsiedztwie basenów oceanicznych, cechujące się łatwą wymianą wód z oceanem (np. Morze Północe, Morze Ochockie).
    • morza śródziemne - położone w sąsiedztwie lądów, z oceanem łączą się poprzez cieśniny, wyróżnia się wśród nich międzykontynentalne (np. Morze Śródziemne, Morze Czerwone), morza wewnątrzkontynentalne, szelfowe (np. Morze Bałtyckie, Morze Białe).
    • morza międzywyspowe (inaczej zwane girlandowymi, śródwyspowymi) - od oceanu oddzielone są wyspami lub archipelagami wysp (np. Morze Koralowe, Morze Banda)

Z powodu zróżnicowanego stopnia izolacji morza od oceanu wyróżnia się:

• morza otwarte - które w bezpośredni sposób łączą się wodami oceanicznymi, cechują się dużą głębokością i szerokością, swobodna wymiana wód (np. Morza Północne, Norweskie, Arabskie),
• morza półzamknięte - od oceanu, morza oddzielone są wyspami, półwyspami lub progami podwodnymi, wymiana wód ograniczona (np. Morza Bałtyckie, Czerwone),
• morza zamknięte - odcięte od wód oceanicznych (np. Morza Aralskie, Kaspijskie),

Morza przybrzeżne są często nazywane zatokami tak jest w przypadku Zatoki Hudsona oraz Zatoki Gwinejskiej. Również niektóre jeziora ze względu na bardzo duże zasolenie są nazywane morzami np. Morze Kaspijskie, Morze Martwe. Morzem nazywane są części wód oceanicznych kute znajdują się w dalekiej odległości od lądu np. Morze Sargassowe, Morze Norweskie. Morza pod względem geologicznym należą do utworów młodych, większość mórz powstała w okresie trzeciorzędu i czwartorzędu. Morza zwane oceanicznymi lub głębokimi mają pochodzenie tektoniczne, natomiast morza kontynentalne, płytkie wytworzyły się poprzez zatopienie części kontynentów przez wody oceaniczne. Morza są bardzo zróżnicowane pod względem głębokości, najpłytsze jest Morze Azowskie - średnia głębokość 9 metrów, najgłębsze jest Morze Karaibskie,

w którym głębokość dochodzi do 7680 metrów, oraz Morze Banda - 7440 metry.