Wszystkie środki toksyczne można podzielić na dwie grupy. Pierwszą grupę stanowią Bojowe Środki Toksyczne, natomiast drugą Toksyczne Środki przemysłowe. Taka klasyfikacja nie jest jednak ścisła. Istnieją bowiem substancje, które można umiejscowić w obu grupach. Przykładem może być chlor, który jest obecnie powszechnie używany przez przemysł chemiczny, zaś kiedyś stanowił gaz bojowy. Podobna sytuacja jest z fosgenem. Fosgen to substancja powszechnienie znana jako gaz bojowy, jednak wydziela się także podczas spalania rożnych tworzyw sztucznych.

  1. Bojowe środki chemiczne:

Gazy bojowe to substancje, które inaczej nazywa się bojowymi środkami trującymi lub bojowymi środkami chemicznymi. Używa się ich podczas wojen i innych konfliktów zbrojnych jako broni chemicznej. Służą do zabijania i zatruwania. Są silnie toksyczne zarówno dla ludzi, jak i dla innych organizmów żywych: zwierząt i roślin. Ponadto powodują skażenie środowiska naturalnego. W wyniku ich stosowanie zanieczyszczeniu ulegają wody, gleby, powietrze, a także budynki mieszkalne i użyteczności publicznej, drogi, mosty i inne.

Bojowe środki chemiczne mogą występować w różnych stanach skupienia. Najczęściej jednak spotyka się je jako ciecze lub ciała stałe. W większości są trudno rozpuszczalne w wodzie, za to łatwo rozpuszczają się w rozpuszczalnikach organicznych np. olejach, alkoholach itp. Jeżeli dany środek bojowy występuje w stanie gazowym, to na ogół jest bezbarwny i bezzapachowy. Te cech fizyczne, sprawiają, iż człowiek nieświadomie i łatwo zatruwa się nimi. Organizm ludzki atakują, poprzez układ oddechowy, skórę, śluzówki lub tez dostają się drogą pokarmową.

Obecnie uzyskiwane w laboratoriach bojowe środki trujące mają posiadają coraz silniejsze właściwości toksyczne. Potrafią przedostać się nawet przez ubrania ochronne wykonane z gumy lub innych tworzyw sztucznych, dotąd uznawanych za bardzo dobrze ochraniające. Dodatkowo nie ulegają one biodegradacji.

Bojowe środki chemiczne można sklasyfikować, w zależności od objawów, jakie wywołują u zatrutych ludzi:

  1. Środki o działaniu paralityczno - drgawkowym:

Wszystkie środki bojowe o działaniu paralityczno - drgawkowym wywołują podobne objawy zatrucia. Należą do nich: zwężenie źrenic, doprowadzające do silnego bólu gałek ocznych, duszności, związane ze skurczem oskrzeli, a także wymioty, biegunka. Następnymi objawami są: skurcze mięśni, kończące się paraliżem. Bezpośrednia przyczyna zgonu jest właśnie paraliż mięśnia sercowego.

Wśród substancji o takim działaniu można wyróżnić:

    • Sarin (trylon 144; trylon 46)

Sarin to związek chemiczny, który zalicza się do związków fosforoorganicznych, będących pochodnymi kwasu fosforowego. Jest cieczą pozbawiona zapachu i barwy. Łatwo rozpuszcza się zarówno w rozpuszczalnikach organicznych, jak i w wodzie. Na człowieka działa rażąco. Przedostaje się do organizmu najczęściej poprzez skórę, a także błony śluzowe oraz drogą oddechową. Niewielka dawka kilkunastu miligramów może doprowadzić do śmierci nawet po kilku minutach.

    • Tabun (trylon 83):

Tabun, podobnie jak sarin zalicza się do związków fosforoorganicznych. Występuje w stanie ciekłym. Jest bezbarwny lub zabarwiony na jasnobrunatny kolor. Posiada charakterystyczny zapach migdałów. Do organizmu człowieka przedostaje się przez skórę, śluzówki oraz drogi oddechowe. Ma działanie rażące. Ta broń chemiczna była wykorzystywana już podczas drugiej wojny światowej. Stosowali ją wtedy Niemcy. Używany był także w trakcie wojny iracko - irańskiej, która odbyła się w roku 1985.

    • Soman:

Soman to związek organiczny, który jest pochodną kwasu fosfonowego. Jest cieczą trudno rozpuszczalną w wodzie i o charakterystycznym zapachu kamfory. Jest bezbarwny. Do zatrucia dochodzi na skutek przedostania się par tego związku do organizmu człowieka, najczęściej droga oddechową lub poprzez skórę. Kilka miligramów to dawka powodująca śmierć u człowieka.

    • V-gazy:

Nazwą V-gazy określa się liczną grupę gazów, zaliczanych do środków paralityczno - drgawkowych, wykazujących silną toksyczność. W warunkach standardowych występują jako ciecze o oleistej konsystencji. Dość trudno rozpuszczają się w wodzie. Niebezpieczna dla człowieka może być nawet dawka zawierająca kilka miligramów takiej substancji. Niebezpieczne są także skutki skażenia środowiska tymi substancjami. W V-gazy zaopatrzone jest m.in. wojsko Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej.

  1. Środki o działaniu parzącym (inaczej: nekrozującym)

Wspólną cechą środków parzących jest to, iż wnikają do organizmu ludzkiego poprzez drogi oddechowe oraz skórę. Objawami zatrucia są najczęściej zmiany w rogówce i spojówce, które doprowadzają do trwałej utraty wzroku. Ponadto występują zaburzenia oddychania, chrypka i kaszel. Najpoważniejszymi skutkami kontaktu z tymi środkami są poparzenia skórne. Tworzą się trudno gojące rany i owrzodzenia.

Wśród środków parzących można wyróżnić:

  • Luizyt

Luizyt był dawniej nazywany rosą śmierci. Z chemicznego punktu widzenia to mieszanina chlorowinyloarsyn. Ma kolor brunatny i występuje w postacie cieczy o charakterystycznym zapachu kwiatów pelargonii. Jego działanie jest podobne do działania iperytów. Wywołuje objawy ogólnoustrojowego zatrucia organizmu.

  • Iperyty

Iperyty jako środki bojowe spotyka się w postaci aerozoli, kropel lub jako gazy. Nazwa tych substancji pochodzi od nazwy miejscowości w Belgii, w której została po raz pierwszy użyta. Najbardziej niebezpieczne są poparzenia wywołane działaniem iperytów, gdyż po kontakcie z nimi powstają ropiejące rany i pęcherze. Szczególnie narażone na działanie iperytów są oczy. Wśród całej rodziny iperytów można wyróżnić kilka najczęściej wykorzystywanych:

- iperyt siarkowy, który częściej jest znany pod nazwą gazu musztardowego. Stanowił najczęściej stosowany środek bojowy podczas pierwszej wojny światowej.

- iperyty azotowe

- iperyty tlenowe

- iperyty techniczne

  1. Środki o działaniu ogólnotrującym:

Do wspólnych cech środków ogólnotrujących należy zaliczyć ich stan skupienia. W warunkach standardowych występują w postaci lotnych cieczy. Do zatrucia organizmu ludzkiego dochodzi poprzez wdychania par substancji trujących, które zawarte są w powietrzu. Posiadają właściwość blokowania funkcji biologicznych hemoglobiny. Związki takie łączą się z hemoglobiną i uniemożliwiają jej transportowanie tlenu. W efekcie następuje niedotlenienie organizmu, które może doprowadzić do śmierci przez uduszenie. Przy niewielkich stężeniach pierwszymi objawami są zawroty głowy. Człowiek zatruty czuje także metaliczny posmak. Szybko następuje utrata przytomności oraz śmierć. Przy wyższych stężeniach takich substancji człowiek może umrzeć nawet w ciągu kilku sekund.

Do środków ogólnotrujących zalicza się m.in.:

  • Cyjanowodór

Cyjanowodór to związek nieorganiczny o wzorze chemicznym HCN. Potocznie używa się także nazwy kwas pruski. Należy do jednych z najniebezpieczniejszych trucizn. Wystarczy 0,05 grama cyjanowodoru, aby uśmiercić człowieka. Jest lotną cieczą, bezbarwną, za to posiadającą charakterystyczny zapach gorzkich migdałów. Bardzo łatwo rozpuszcza się w wodzie z utworzeniem słabego kwasu cyjanowodorowego. . Za toksyczność tego związku odpowiadają aniony CN- (cyjankowe), z tego względu trujące są także sole tego kwasu. Cyjanki łatwo tworzą związki kompleksowe o wyjątkowej trwałości. Ich toksyczność polega na łatwości łączenia się z atomami metali, głównie żelaza i miedzi, będącymi składnikami enzymów. W wyniku zablokowania czynności enzymów dochodzi do poważnych zmian w funkcjonowaniu organizmu, często prowadząca do śmierci. W przemyśle jest stosowany do syntez organicznych, w celu uzyskania pochodnych akrylonitrylowych, używa się go także jako trutkę na szkodniki.

  • Arsenowodór:

Arsenowodór, inaczej arsan, to związek nieorganiczny o wzorze AsH3. Jest gazem przezroczystym. Posiada właściwości redukujące. Gaz ten uzyskuje się przeprowadzając reakcje arsenu lub jego związków z wodorem.

  • Chlorocyjan:

Chlorocyjan posiada wzór: ClCN. Tak jak wyżej wymienione substancje, także chlorocyjan jest gazem o silnych właściwościach toksycznych. Wyróżnia go charakterystyczny, przenikliwy zapach, lecz nie posiada koloru. Najwrażliwsze na działanie chlorocyjanu są oczy oraz górne drogi oddechowe. Niegdyś był powszechnie stosowaną bronią chemiczną, dziś służy jedynie do testowania masek przeciwgazowych.

  1. Środki o działaniu duszącym:

Środki takie to zazwyczaj lotne ciecze, które łatwo można rozpoznać po charakterystycznym zapachu. Posiadają woń podobna do zgniłych liści lub siana. Ich działanie na organizm ludzki polega na niszczeniu pęcherzyków płucnych. Dostają się do płuc droga oddechową, a następnie uszkadzają drobne naczynka włosowate wokół pęcherzyków płucnych, dzięki którym możliwe jest transportowanie tlenu z płuc do całego organizmów. W efekcie człowiek może umrzeć na skutek uduszenia, spowodowanego zalaniem płuc krwią. Jeżeli stężenie substancji o takim działaniu nie było wysokie, to objawy mogą wystąpić po pewnym czasie i być poprzedzone obrzękiem twarzy i szyi, zasinieniem lub wystąpieniem piany w ustach.

Do środków działających dusząco można zaliczyć m.in. fosgen.

  • Fosgen:

Fosgen, czyli dichlorek karbonylku (COCl2) to związek chemiczny, który w warunkach standardowych jest bezbarwnym, trudno rozpuszczalnym w wodzie gazem. Otrzymuje się go w wyniku syntezy tlenku węgla oraz chloru. Do przeprowadzenia tej reakcji niezbędny jest katalizator. Niegdyś substancję tą używano jako gaz bojowy, głównie w czasie pierwszej wojny światowej. Dziś jest używany jako substrat w syntezie barwników, farmaceutyków oraz kauczuku.

  1. Środki o działaniu drażniącym:

Środki o działaniu drażniącym należą do substancji występujących w postaci ciał stałych. Ich charakterystyczną właściwością jest to, iż sublimują, a więc przechodzą w stan gazowy bezpośrednio ze stanu stałego. Do organizmu wnikają drogą oddechową. Najczęściej obserwowanymi objawami zatrucia substancjami o takim działaniu są : kaszel, mdłości, łzawienie oczu oraz bóle w klatce piersiowej. Niekiedy może występować także podrażnienie skóry. Niewielki dawki powodują porażeniem które po pewnym czasie ustępuje, natomiast przy dużych dawkach możliwy jest nawet zgon.

Wśród drażniących środków chemicznych wyróżnić można:

  • Lakrymatory:

Wśród lakrymatorów można wymienić kilka związków chemicznych: chloroacetofenon, chloropikryna. Ich działanie polega przede wszystkim na drażnieniu zakończeń nerwów czuciowych. Oddziałują szczególnie na nerwy czuciowe oczy, co wywołuje obfite łzawienie. Objawy ustępują wraz z opuszczeniem miejsca skażonego lakrymatorami. Niegdyś wykorzystywano je do celów wojennych, dziś są używane przez służby policyjne w niektórych krajach podczas zamieszek ulicznych.

  • Sternity:

Wśród sternitów można wymienić np. adamsyt, należący do grupy związków arsenoorganicznych. Sternity podobnie jak lakrymatory działają drażniąco na zakończenia nerwów czuciowych. Szczególnie oddziałują na nerwy czuciowe zlokalizowane w jamie nosowo - gardłowej oraz w górnych drogach oddechowych. Objawami ich działania są: kaszel, kichanie, łzawienie oczu oraz bóle w klatce piersiowej. Wszystkie objawy ustają zazwyczaj po 1 do 2 dni.

  1. Środki o działaniu psychotoksycznym:

Środki takie działają podobnie jak narkotyki. Wpływają na funkcjonowanie centralnego układu nerwowego, upośledzając czasowo jego działanie. Mogą uzależniać.

Przykładem środka psychotoksycznego może być LSD-25.

  • LSD-25 jest inaczej nazywany lizergidem. To alkaloid, którego pełna nazwa chemiczna brzmi

dietyloamid kwasu d-lizergowego. Substancja ta naturalnie występuje w sporyszu. Lizergid jest bezbarwnym ciałem krystalicznym, które nie rozpuszcza się w wodzie. Człowiek pod działaniem tej substancji doznaje halucynacji oraz zaburzeń psychomotorycznych. Jeszcze w latach 60. ubiegłego wieku psychiatrzy wykorzystywali go do leczenia chorych.

  1. Środki o działaniu fitotoksycznym:

Środki fitotoksyczne służą do niszczenia roślin. Wykorzystywano je m.in. w latach 70. w czasie wojny wietnamsko - amerykańskiej. Dzięki temu liście roślin nie zasłaniały widoku żołnierzom. Przykładem środka fitotoksycznego może być kwas 2,4-dichlorofenoksyoctowy lub simazyna.

  1. Środki biologiczne:

Środki biologiczne to oddzielna grupa bojowych środków trujących. Uzyskuje się je z mikroorganizmów chorobotwórczych. Do takich środków można zaliczyć m.in. mykotoksyny, botuliny, laseczki tężca.

Bojowe środki chemiczne można także podzielić ze względu na okres ich działania. Zgodnie z ta klasyfikacją wyróżnia się:

- trwałe - Do tej grupy zalicza się środki, które zachowują swoje właściwości przez dłuższy czas, nawet przez kilka miesięcy.

- nietrwałe - środki te ulęgają dezaktywacji po kilku lub kilkudziesięciu minutach.

  1. Toksyczne środki przemysłowe:

Współczesny przemysł oraz gospodarka opiera na wykorzystaniu i przetwarzaniu wielu, różnych substancji chemicznych. Zastosowanie znajduje dziś blisko 600 tysięcy związków chemicznych, a z każdym rokiem ich przybywa. Wiele spośród nich ma właściwości utleniające, redukujące lub wybuchowe. Spora część spośród nich jest łatwopalna. Nierzadko działają toksycznie zarówno na środowisko naturalne, jak i na człowieka, rośliny i zwierzęta. Mogą one stwarzać zagrożenie ekologiczne, jeśli nastąpi awaria w jakimś zakładzie chemicznym lub przemysłowym, w efekcie czego uwalniające się w dużych ilościach gazy lub inne substancje chemiczne stanowią zagrożenie dla środowiska. Niektóre z tych substancji są wyjątkowo trwałe, a utrzymujące się ich wysokie stężenie oddziałuje na organizmy żywe. Mogą być wchłaniane drogą oddechową, pokarmową lub przez skórę. Poprzez błony śluzowe dostają się do organów wewnętrznych.

Poniżej został zamieszczony przegląd najważniejszych środków chemicznych, wykorzystywanych przez przemysł, które mogą stwarzać wyjątkowe zagrożenie dla człowieka oraz środowiska naturalnego:

  • Tlenek węgla (II)

Tlenek węgla (II), potocznie nazywany czadem, to związek nieorganiczny wzorze chemicznym CO. Występuje w stanie gazowym jako bezbarwna i bezwonna substancja. Jest chemicznie obojętny, nie rozpuszcza się w wodzie. Pali się niebieskim płomieniem wraz z utworzeniem dwutlenku węgla. Wykazuje właściwości silnie toksyczne. Powstaje w wyniku spalania węgla przy niedostatecznym dostępnie powietrza. Stanowi przemysłowy produkt przetwarzania węgla oraz jest wydzielany podczas redukcji rud żelaza, przy uzyskiwaniu stali. Już niewielkie ilości tlenku węgla (II) mogą doprowadzić do zgonu, ponieważ związek ten blokuje funkcje hemoglobiny. Łączy się trwale z atomem żelaza w hemoglobinie, tworząc z nią związek kompleksowy. W efekcie nie jest ona wstanie transportować tlenu, a człowiek umiera z niedotlenienia. Powstaje on czasem w niesprawnych urządzeniach grzewczych, doprowadzając do tragedii. Ludzie umierają nieświadomi zagrażającego im niebezpieczeństwa. Z tego względu należy dbać o sprawność takich instalacji, zaś mieszkania często wietrzyć.

  • Tlenek węgla (IV):

Dwutlenek węgla, którego wzór jest: CO2, to gaz, cięższy od powietrza, bezbarwny, bez zapachu. Rozpuszcza się w wozie, tworząc w niej nietrwały kwas węglowy (IV). Podobnie jak tlenek węgla, stanowi gaz przemysłowy, powstający w koksowniach oraz przy okazji prowadzenia procesu wielkopiecowego. Naturalnie znajduje się w powietrzu atmosferycznym (jego stężenie powinno wynosić ok. 0,03 %). Niestety, na skutek zanieczyszczenia środowisko, często w powietrzu jest go o wiele więcej. Nie jest aż tak toksyczny jak, jak tlenek węgla (II), ale przy większych stężeniach może wywoływać podrażnienia. Zbiera się w dolnych częściach pomieszczeń, ponieważ jest cięższy od powietrza. Gaz ponadto jest wykorzystywany przy produkcji napojów gazowanych, a także w technice chłodniczej i gaśniczej.

  • Amoniak:

Amoniak, inna jego nazwa to azan jest gazem, który ma następujący wzór chemiczny: NH3. Posiada charakterystyczny zapach. Dość dobrze rozpuszcza się w wodzie, tworząc roztwór o odczynie lekko zasadowym, tzw. wodę amoniakalną. Pod wpływem wysokiej temperatury ulega reakcji rozkładu. Można go spalać w tlenie, produktami tej reakcji, w zależności od warunków są woda i azot lub tlenek azotu (II) i woda. Amoniak należy do związków wykazujących właściwości redukujące. Może łączyć się z kwasami, dając całą grupę soli amonowych. Naturalnie wydziela się produkt procesów gnicia białek. On sam podlega procesom biodegradacji. Przemysłowo otrzymuje się go w wyniku bezpośredniej syntezy z pierwiastków: wodoru i azotu. Jest używany do uzyskiwania kwasu azotowego (V), ważnego substratu dla przemysłu chemicznego. Poza tym jest wykorzystywany przez farmaceutykę do wytwarzanie niektórych leków. Amoniak należy do substancji trujących. Objawami zatrucia amoniakiem są: łzawienie oczu, nudności, bóle głowy, a także ślinotok i drapanie w gardle. Zatrucie spowodowane dużymi dawkami amoniaku może doprowadzić do nieodwracalnych uszkodzeń organów: oczu, płuc i innych.

  • Chlor:

Chlor to pierwiastek chemiczny. Typowy niemetal. W warunkach standardowych jest gazem o żółtozielonym kolorze i charakterystycznym, ostrym zapachu. Łatwo rozpuszcza się w wodzie tworząc tzw. wodę chlorową, czyli roztwór mieszaniny kwasów chlorowych i chlorowodoru. Zalicza się go do substancji silnie trujących. Szczególnie wpływa na zdolności oddechowe. Człowiek zatruty odczuwa ból gardła, silne łzawienie oczu, kicha oraz kaszle. Poprzez błony śluzowe może dostać się do krwi. Człowiek zazwyczaj umiera, na skutek obrzęku płuc. Niegdyś wykorzystywano chlor do celów bojowych na wojnach. Dziś jest wykorzystywany w przemyśle. Należy do substancji o wyjątkowej reaktywności i właściwościach utleniających. Z tego względu stosuje się go zarówno w chemii organicznej (tworzy ważna grupę związków chlorowcopochodnych węglowodorowych), jak i w chemii nieorganicznej. Jako pierwiastek służy do dezynfekcji oraz do celów bielenia.

  • Chlorowodór:

Chlorowodór (HCl) jest gazem, pozbawionym barwy, lecz posiadającym charakterystyczny zapach. W wodzie tworzy kwas chlorowodorowy, zwany inaczej solnym. W wilgotnych pomieszczeniach, może dymić. Stanowi substrat do przeprowadzania wielu syntez organicznych. Należy do substancji, wywołujących objawy zatrucia. Zazwyczaj następują one dopiero po wielokrotnej styczności z chlorowodorem. Mamy wtedy do czynienia z tzw. przewlekłym zatruciem. Można je zdiagnozować na podstawie takich objawów, jak: chroniczne zapalenie spojówek, pojawiające się zmiany zapalne na skórze, a także uszkodzenia szkliwa zębów.

Bojowe środki toksyczne należą dzisiaj do najpoważniejszych zagrożeń. Zgodnie z wyżej wymienionymi informacjami, wiele z nich wywołuje śmierć już po kilku sekundach od ich zastosowania. Niewątpliwie zaliczają się do broni masowego rażenia. Nie wybierają swoich ofiar. Wobec ludzi działają zawsze w ten sam, nieubłagalny sposób. Ocenia się, iż kolejna wojna światowa mogłaby zakończyć istnienie naszej planety. Przez ostatnie 50 lat stworzono ogromne arsenały nowoczesnej bronie, służącej jedynie do masowego mordowania. Od kilku lat podejmuje się próby podpisania międzynarodowego paktu, zgodnie z którym zniszczono by wszelkie zapasy istniejącej broni chemicznej i biologicznej. Na mocy takiego porozumienia zaprzestano by także dalszej produkcji tych śmiercionośnych substancji.

Zagrożeniem dla bezpieczeństwa człowieka w spółczesnym świecie są także wielkie zakłady przemysłowe. Często opierają one swoje działanie na przetwarzaniu ogromnych ilości silnie toksycznych związków chemicznych. Ewentualna awaria mogłaby doprowadzić do skażenia środowiska i pozbawienia życia tysiące ludzi. Niebezpieczeństwo stanowią także transporty takich substancji. Przypadkowe wykolejenie się pociągu, który przewoziłby chlor, mogłoby doprowadzić do skażenia środowiska na terenie 20 kilometrów od miejsca tragedii. Z tego względu powinny być przestrzegane wszelkie środki ostrożności związane z transportem i wykorzystaniem substancji chemicznych o działaniu toksycznym.