Spis treści:

Minerały – podstawowe informacje

Minerały to pierwiastki lub związki chemiczne, które mają postać kryształów. Powstały w procesach geologicznych lub kosmologicznych. To z nich zbudowane są m.in. skorupa ziemska, Księżyc, meteoryty. 

Najbardziej pospolity materiał w skorupie ziemskiej to kwarc. Wchodzi np. w skład granitów, piasków i żwirów, w czystej formie to kryształ górski. Krzemień jest znany człowiekowi od prehistorii. Był wykorzystywany do tworzenia broni i rozpalania ognia. Obecnie w Górach Świętokrzyskich można znaleźć krzemień pasiasty, nazywany „polskim diamentem”. Powszechnymi minerałami skałotwórczymi są np. kalcyt, dolomit. Ziarna kwarcu pojawiają się czasem w gipsie, pospolitym minerale. Znalazł on zastosowanie np. w budownictwie, rzeźbie, chirurgii. Piryt jest używany do wyrobu biżuterii i jako proszek polerski. Bywa nazywany „złotem głupców”. To tylko kilka przykładów z wielu minerałów, które towarzyszą nam na co dzień w różnej postaci, spełniając wiele funkcji. 

Najrzadsze minerały na świecie

Obecnie na Ziemi opisano ponad 5 tys. minerałów, a ta liczba ciągle wzrasta. Ponad 2,5 tys. z nich znalazło się na liście najrzadszych minerałów na świecie stworzonej w 2016 roku przez amerykańskich mineralogów. Dr Robert Hazen i prof. Jesse Ausubel opublikowali wykaz w czasopiśmie „American Mineralogist”. Co decydowało o tym, że minerał znalazł się w zestawieniu? To, że można go pozyskać tylko w pojedynczych miejscach na świecie, np. w konkretnej kopalni, tylko w górach, we wnętrzu wulkanu. Co oznacza, że musi mieć odpowiedni warunki, aby powstać i przetrwać. 

Alburnit, złożony z pierwiastków występujących w niewielkich ilościach w skorupie ziemskiej, znaleziono dopiero w 2014 roku, w rumuńskich górach Apuseni. To siarczek germanu i telluru. Międzynarodowy zespół badaczy odkrył go w złożach złota i srebra. 

Dokładnie 90 lat wcześniej w innej części Europy natrafiono na swedenborgit. Nazwa sugeruje miejsce odkrycia – to Szwecja. Minerał, który w swojej strukturze ma mało spotykane pierwiastki beryl i antymon znaleziono w kopalni, ale to nie jej zawdzięcza nazwę. Nawiązuje ona do Emanuela Swedenborga – szwedzkiego filozofa, mistyka i interpretatora Pisma Świętego. 

W Niemczech i w Izraelu natrafiono na harmunit złożony z pospolitych pierwiastków, czyli wapnia, żelaza i tlenu. Dlaczego więc tak trudno go znaleźć? Bo może go zniszczyć zwykła krzemionka, która nie występuje tylko w szczególnych warunkach. 

Zaledwie w jednym miejscu w Ameryce Północnej można znaleźć inny rzadki minerał, którego nazwa pochodzi od nazwiska amerykańskiego mineraloga. Fingeryt występuje przy krawędzi wulkanu Izaico w Salwadorze. Jest tak niestabilny, że rozpuści się nawet w zwykłej wodzie. 

Jeden z rzadkich okazów, który znalazł się na liście przygotowanej przez naukowców to ottoit. Nadano mu nazwę od miejsca odkrycia (Otto Mountain w Stanach Zjednoczonych). Można go znaleźć tylko w dwóch amerykańskich stanach – w Kalifornii i Arizonie. Na pierwszy rzut oka nie robi spektakularnego wrażenia. Ma żółty kolor, ale jest też półprzezroczysty i raczej kruchy.  To jego struktura jest wyjątkowa. Zawiera pierwiastek telluru, którego nazwa pochodzi od łacińskiego słowa oznaczającego Ziemię. 

Minerał odkryty przez Polaka

Żółto-pomarańczowy w naturalnych warunkach a wiśniowy po utlenieniu, o trójkątnym systemie kryształów – tak wygląda siudait. Odkryty przypadkowo przez dr. hab. Łukasza Kruszewskiego z Instytutu Nauk Geologicznych Polskiej Akademii Nauk podczas wyprawy do rosyjskiego masywu górskiego Chibiny i Łowoziero. Został zatwierdzony przez Międzynarodową Komisję Mineralogiczną (IMA). Nazwa jest intrygująca. Jak podczas jednej z rozmów zdradził naukowiec, nawiązuje ona do jego kolegi dr. Rafała Siudy z Uniwersytetu Warszawskiego, dzięki któremu dotarł w te rejony świata i odkrył rzadki minerał. Po czasie dowiedział się, że słowo bywa tłumaczone z rosyjskiego jako „tutaj” lub „powracać”. 

Rzadki minerał występujący w Polsce

Borzęckit został oficjalnie zatwierdzony przez IMA w październiku 2022 roku, więc jest najmłodszym minerałem odkrytym w Polsce. 

Ma żółtą barwę, składa się z kryształów, które nie przekraczają 10 mikrometrów. Został znaleziony na Dolnym Śląsku. Odkrywcy to dwaj polscy naukowcy – dr Rafał Siuda i dr hab. Łukasz Kruszewski oraz amerykański mineralog dr Travis Olds z Section of Minerals and Earth Sciences, Carnegie Museum of Natural History w Pittsburgu.

Nazwa nie jest przypadkowa. Pochodzi od nazwiska znanego polskiego kolekcjonera minerałów i eksperta z dziedziny górnictwa kruszcowego, współautora wielu artykułów naukowych – Roberta Borzęckiego. Choć miejsce, w którym znaleziono minerał, również mogło posłużyć jako inspiracja. Borzęckit odnaleziono w niewielkiej wsi Miedzianka, położonej na Dolnym Śląsku. W znajdujących się tam kopalniach od XII do połowy XIX wieku wydobywano rudy miedzi, srebra, ołowiu, żelaza i uranu. 

oprac. Monika Wąs

 

Odpowiedzi do zadań z podręczników znajdziesz tutaj:

Rozwiązania do zadań z podręcznika do chemii

Wyjaśnienia do zadań z podręcznika do fizyki

Odpowiedzi do zadań z podręcznika do chemii