Spis treści:

Wprowadzenie i teza

Wprowadzenie: Myślenie o śmierci towarzyszy człowiekowi od samego początku jego istnienia. Co stanie się z nami po śmierci? Czy istnieje życie po życiu? Niepewność i lęk to naturalne emocje, z którymi mierzymy się na ziemi, myśląc o tym, co stanie się z nami, gdy nasz czas dobiegnie końca. W końcu to, co nieznane najczęściej wywołuje obawy. Temat śmierci i przemijania jest więc jednym z najczęściej podejmowanych nie tylko w literaturze, ale i całej sztuce. To, co nieznane, jest także źródłem inspiracji – pozwala na szereg najróżniejszych interpretacji i pobudza wyobraźnię. Jednym z najbardziej obrazowych wyobrażeń o śmierci w literaturze i malarstwie jest motyw tańca śmierci, czyli danse macabre, szczególnie mocno eksploatowany w średniowieczu.

Teza: Motyw tańca śmierci jest symbolem nieuchronności śmierci oraz tego, że w jej obliczu wszyscy jesteśmy równi.

Rozwinięcie - „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”

Rozwinięcie: Motyw tańca śmierci chętnie podejmowano w średniowieczu – były to tzw. „ciemne wieki”, pełne epidemii, wojen i cierpienia. Śmierć czaiła się za każdym rogiem, dlatego myślenie o niej, wyobrażanie sobie jej było nieuniknione. Średniowieczny taniec śmierci to nic innego jak korowód ludzi, któremu przewodzi ona sama – Kostucha, najczęściej przedstawiana jako kościotrup z kosą. W korowodzie tym idą zarówno bogaci, jak i biedni, mądrzy, jak i głupi – śmierć nie zapomina o nikim. Ten barwny obrazek ma przypominać żyjącym, że na każdego przyjdzie czas, a dobra materialne, wykształcenie czy wygląd nie mają dla niej znaczenia. Wobec śmierci wszyscy jesteśmy równi.

Taniec śmierci pojawia się jako kluczowy motyw w jednym z najbardziej znanych utworów średniowiecznych, czyli w anonimowym dziele „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”. Dialog ten jest moralitetem, czyli utworem moralizatorskim, pełniącym funkcję dydaktyczną. Mistrz Polikarp modlił się o to, aby móc spotkać ze śmiercią, gdyż niezwykle nurtowały go sprawy końca ludzkiego życia. Okazuje się jednak, że starzec nie jest gotowy na spotkanie z Kostuchą i na jej widok mdleje. Śmierć jest przedstawiona jako gnijący kościotrup z kosą w ręku – ta ohydna wizja przeraża mędrca, tak jak przerażała ludzi w średniowieczu. Gdy Polikarp dochodzi do siebie, kontynuuje rozmowę ze Śmiercią, pytając skąd się wzięła. Ta tłumaczy mu, że zrodziła się z grzechu pierworodnego i nie ominie nikogo. Nieważne jest bogactwo, wiek ani inne cechy człowieka – przed jej kosą nie ma ucieczki. Śmierć w „Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” jest moralizatorką – wskazuje na to, że spotkania z nią najbardziej powinni obawiać się grzesznicy.

Co ciekawe, w utworze tym – o tematyce przecież poważnej! – nie brakuje elementów komicznych, groteskowych. Mędrzec, uczony, mistrz Polikarp na widok Kostuchy mdleje. Ona zaś za nic ma swojego rozmówcę, poważnego uczonego i opowiada mu prostym językiem, jak to przychodziła zabierać z tego świata największych dostojników. Jest przy tym swobodna, wręcz nonszalancka – ot, umiera każdy, a po śmierci nic mu po ziemskich tytułach. Przesłanie „Rozmowy Mistrza Polikarpa ze śmiercią” dotyczy tego, że śmierć jest nieuchronna, ma wszechwładze i bez względu na wszystko może zabrać człowieka ze sobą. Zwraca uwagę, że wszyscy jesteśmy równi wobec śmierci. Śmierć przychodzi po każdego: bogatego, biednego dobrego i złego, dociera wszędzie, a nawet do zwierzęcej nory. Medycy mogą na chwilę wyrwać z jej mocy chorego, ale nie powstrzymają jej działań. To pokazuje, że ten motyw tańca ze śmiercią ma ukazywać, że człowiek w obliczu śmierci pozostaje tylko z dobrem, który uczynił, nie może zabrać ze sobą dobra materialnego. 

Kontekst - „Krótkość żywota” Daniela Naborowskiego

Kontekst: Z motywem tańca śmierci związany jest również inny, chętnie podejmowany w literaturze topos przemijania. Szczególnie upodobali go sobie twórcy barokowi – zarówno literaci, jak i malarze. „Vanitas vanitatum et omnia vanitas” to werset pochodzący z biblijnej Księgi Koheleta, tłumaczony jako „Marność nad marnościami i wszystko marność”. Motyw ten jest na przykład osią wiersza Daniela Naborowskiego „Krótkość żywota”. Poeta za pomocą metafor przedstawia w nim ulotność życia, które znika szybko jak dym, jak cień. Nie straszy on jednak czytelnika, nie pokazuje mrocznej strony śmierci. Wskazuje raczej na to, że czas pędzi nieubłaganie, a człowiek nie jest w stanie go zatrzymać ani spowolnić. Między wierszami możemy więc zrozumieć, że dany nam czas trzeba jak najlepiej wykorzystać. O tym jest wers „(…) wielom była kolebka grobem, wielom matka ich mogiła” – nie wszyscy mieli możliwość zaznać życia, niektórzy zaraz po narodzinach odeszli. Można to więc wziąć za zachętę, aby cieszyć się z życia i z niego czerpać. Oznacza to, że w „Krótkości żywota” Naborowski ukazuje paradoks życia – to, co z pozoru nieuchronnie zmierza ku końcowi, nabiera sensu dopiero wtedy, gdy człowiek świadomie docenia jego wartość. Barokowy werset „vanitas vanitatum” nie odbiera nadziei, lecz motywuje do tego, by nie dać się pokonać upływającemu czasowi, ale wyciągnąć z niego to, co najlepsze.

Podsumowanie

Podsumowanie: Groteskowy korowód ludzi, na którego czele idzie kościotrup, pojawił się w średniowieczu, ale w kulturze przetrwał aż do dziś. Motyw tańca śmierci wykorzystują muzycy, malarze, ale także graficy czy tatuatorzy. I choć na epidemie, choroby i problemy gnębiące ludzi w średniowieczu czy baroku mamy już dziś lekarstwa, śmierć wciąż wzbudza lęk i niepokój – wiemy, że kiedyś nadejdzie. Zagadką pozostaje to, kiedy. Nie można objąć jej rozumem, nauka wciąż nie może zbadać, co jest po drugiej stronie, dlatego temat przemijania wciąż stanowi inspirację dla twórców. Współcześni artyści zwracają jednak dużą uwagę na to, aby korzystać z życia – poeci nie straszą, lecz inspirują, by kochać drugiego człowieka i czerpać z życia garściami. Warto przywołać tu np. utwór księdza Jana Twardowskiego i ikoniczny już wers: „Spieszmy się kochać ludzi, tak szybko odchodzą” oraz wers z wiersza Wisławy Szymborskiej „Nic dwa razy”: „Żaden dzień się nie powtórzy/nie ma dwóch podobnych nocy…”.

Zobacz pełną listę pytań jawnych na maturę ustną z języka polskiego 2026.