Dla gatunku ludzkiego charakterystyczna jest psychika, zwana w szerokim znaczeniu świadomością. Bycie świadomym oznacza odczuwanie i przeżywanie różnych zjawisk zachodzących zarówno w naszym otoczeniu, jak i wewnątrz organizmu. Jednak nie zdajemy sobie sprawy ze wszystkiego, co się dzieje. Wiele procesów fizjologicznych zachodzi bez udziału świadomości przez cały czas, nawet w okresie czuwania, czyli pełnej aktywności umysłu. Nasza świadomość wyłącza się też regularnie podczas snu. Pomiędzy stanem snu i czuwania istnieją stany przejściowe, w których świadomość pracuje w niewielkim stopniu - np. lekki sen (drzemka), moment budzenia się lub zasypiania.

Te zmiany stanów świadomości są zjawiskiem naturalnym w świecie zwierząt. Są elementami tzw. rytmu dobowego i zależą od zmian długości dnia (okresu oświetlenia). Rytm dobowy składa się z regularnie po sobie następujących faz snu i czuwania. Cała fizjologia organizmu dostraja się do tego rytmu - zmienia się ogólna aktywność, tempo metabolizmu, częstotliwość pracy serca i temperatura ciała. Szczyt aktywności i pobudzenia organizmu przypada na środek dnia, zwykle po południu, natomiast w nocy, podczas snu, aktywność jest najniższa. Wpływ na czuwanie i sen mają substancje chemiczne, uwalniane w naszym organizmie. Najlepiej poznaną jest melatonina, wydzielana przez szyszynkę, która powoduje zapadanie w sen.

Rytm dobowy jest bardzo podatny na zakłócenia. Wszystko, co powoduje zaburzenia normalnego porządku snu i czuwania, wpływa na naszą aktywność i samopoczucie. Przykładowo po nieprzespanej nocy trudno jest się skoncentrować na czymkolwiek, odczuwana jest senność, a niekiedy nawet nie można zasnąć w wyniku zakłócenia normalnego dobowego rytmu.

Istnieją trzy stany aktywności psychicznej człowieka: podwyższona czujność, wrażliwość i pobudzenie oraz senność i nerwowość. W okresie czuwania stany te przechodzą jeden w drugi. Ten, w którym spędzana jest większość czasu czuwania, jest stanem normalnym dla danej osoby. Dla każdego może to być inny stan, ponieważ umysł każdego jest inny.

Aktywność mózgu można badać za pomocą elektrofalografii (EEG). Metoda ta pozwala śledzić zmiany bioelektryczne zachodzące w tkance nerwowej. Wykazano, że fale mózgowe zmieniają swoją częstotliwość i kształt w zależności od fazy aktywności - zmieniają się w momencie zasypiania i wykazują zmiany również podczas snu. Stan czuwania charakteryzuje się występowaniem fal typu beta, o częstotliwości od 32 do 14 Hz. Na granicy snu i czuwania, świadomość powoli się wyłącza, aktywność spada - fale mózgowe przechodzą w typ alfa o częstotliwości od 14 do 8 Hz. Dla fazy głębokiego snu charakterystyczne są fale typu theta, o częstotliwości od 7 do 4 Hz. W fazie najniższej aktywności mózgu częstotliwość fal mózgowych spada do 1-2 Hz. Jednocześnie obniża się częstotliwość oddechów i pracy serca. W końcowej fazie snu aktywność powoli wraca na wyższy poziom, aby ponownie przejść w stan czuwania. Wykazano również że w fazie snu i czuwania aktywne są różne rejony mózgu, np. pnia mózgu czy komórki wzgórza.

Okres snu badacze dzielą na pięć faz. Pierwsze cztery trwają razem około 90 minut i są określane jako faza NREM. Piąta faza trwa zaledwie 10 minut - jest to faza REM. Ten stuminutowy cykl powtarza się podczas naszego snu 4-6 razy. Faza REM jest fazą, w której doświadczamy marzeń sennych. Ich treść i złożoność zależą od wieku i płci, zmieniają się wraz z dojrzewaniem mózgu. Sny dzieci trzyletnich mają postać nieruchomych obrazków, takich jak obrazki w książce. 5- i 6-latki śnią ruchome opowieści. Nieco starsze dzieci (7-8 lat) same są bohaterami swoich snów. 9-latki śnią już tak samo jak dorośli. Złożoność snów zależy od rozwoju mózgu - starsze dzieci posługują się już symbolami i abstrakcją, więc treść marzeń sennych jest złożona. Oprócz "normalnych" snów zdarzają się też koszmary, czyli sny o wydźwięku negatywnym, przerażającym dla odbiorcy. Są one zwykle wywołane stresem, lękiem przed krzywdą. Badacze twierdza, że koszmary są zbliżone do zwyczajnych snów, w których psychika próbuje połączyć różnorakie doświadczenia w celu rozwiązania aktualnych problemów. Ludzie, którym koszmary śnią się często, a nawet regularnie, mają zwykle wrażliwą psychikę - potrafią wczuć się w sytuacje innych, łatwo ich zranić. Często posiadają zdolności artystyczne.

Sen pełni różne funkcje, niezwykle ważne dla organizmu. Przede wszystkim pozwala na regenerację substancji zużytych przez organizm w ciągu dnia, a niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania następnego dnia. Syntetyzowane m.in. są neuroprzekaźniki, takie jak noradrenalina, serotonina i acetylocholina - biorące udział w ważnych reakcjach biologicznych. Sen pozwala też zaoszczędzić nagromadzoną energię. F.Crick i G.Mithison twierdzą, że sen i doświadczane sny mogą działać na organizm oczyszczająco, uwalniając mózg od nadmiaru niepotrzebnych informacji, nagromadzonych przez cały dzień. Pozwala to też na redukcję wybujałej fantazji oraz natrętnych myśli. Niedostateczna ilość snu może mieć ogromny wpływ na funkcjonowanie organizmu. Jest to niewskazane, ponieważ takie wyczerpanie może obniżać jakość wykonywanej pracy czy nauki oraz stanowić zagrożenie dla zdrowia. E.Hartmann powiedział kiedyś: "Rano sen już zrobił, co do niego należało. Jeśli jesteś w dobrej formie, twój rękaw został naprawiony na najbliższy dzień". "Rękaw" oznacza tutaj zniszczony materiał, nieuporządkowane informacje i nie pasujące do siebie szczegóły. Sen pozwala więc na uporządkowanie wszystkiego, co znajduje się w naszym mózgu.

Bibliografia:

  • Zimbardo P. "Psychologia i życie", Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999.
  • Cavallier J.F.P. "Wizualizacja", Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 1994.
  • Jarosz M. (red.) "Podstawy psychiatrii", Wydawnictwo Naukowe PWN 1988.
  • Singer L.J. "Marzenia", Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.