wyprawy krzyżowe

w XI w. na Bliskim Wschodzie pojawili się Turcy seldżuccy, dzicy i fanatyczni koczownicy z Azji Środkowej, którzy zagrozili Bizancjum (odbierali cesarstwu tereny w Azji Mniejszej), a następnie zajęli kalifat Fatymidów z Ziemią Świętą. W przeciwieństwie do tolerancyjnych Arabów rozpoczęli politykę prześladowania chrześcijan i utrudniania dostępu do miejsc kultu.

Przez niespełna dwa wieki (lata 1095-1270) podejmowane były działania zbrojne (krucjaty) i dyplomatyczne, których głównym celem było odzyskanie Ziemi Świętej.

· I wyprawa krzyżowa: papież Urban II, który nawiązał stosunki z cesarzem bizantyjskim Aleksym I, zdawał sobie sprawę z tego, że krucjata przeciwko Turkom może nie tylko uratować Bizancjum, ale też pozwoli odzyskać mu władzę nad Kościołem wschodnim. Urban II za główny cel krucjaty uznał odebranie Ziemi Świętej z rąk niewiernych. Wiedział też, że jeśli wyprawa się powiedzie, to papiestwo zdobędzie najwyższą pozycję w świecie chrześcijańskim (zakończyłby się wtedy spór o inwestyturę).

27 listopada 1095 r. na synodzie w Clermont papież wezwał do odebrania niewiernym grobu Chrystusa. Zewsząd zaczęli ściągać do Francji ochotnicy (z naszytymi na płaszcze czerwonymi krzyżami), którzy rekrutowali się nie tylko spośród rycerstwa i możnowładztwa, ale też z chłopów i mieszczan. Dostrzegali oni w krucjatach wielką szansę nie tylko z religijnego punktu widzenia (budowa Królestwa Bożego na ziemi), ale też czysto materialnego, gdyż dużo słyszeli o legendarnych bogactwach Wschodu.

Już wiosną 1096 r. pod przewodnictwem fanatycznego pustelnika Piotra z Amiens wyruszyły z Europy Zachodniej na Wschód tłumy plebejskich ochotników (tzw. wyprawa ludowa). Po drodze dopuszczali się różnych ekscesów: grabieży, pogromów ludności żydowskiej, mordów. Jesienią dotarli do Azji Mniejszej, gdzie zostali rozgromieni przez Turków.

Pierwsza krucjata rycerska wyruszyła w sierpniu 1096 r. pod formalnym przywództwem biskupa z Puy - Ademara de Monteil. Jej uczestnikami byli głównie Francuzi na czele z Gotfrydem i Baldwinem z Bouillon. Po wylądowaniu w Azji Mniejszej przystąpili do oblężenia Nicei (maj 1097 r.), a potem, korzystając z rozbicia zwaśnionych sułtanatów, zajęli sułtanat konijski. W czerwcu 1098 r. zdobyli Antiochię, Edessę, a rok później Betlejem i Jerozolimę (15 lipca).

· krucjaty w XII w.: sukcesy pierwszych królów jerozolimskich były możliwe dzięki rozbiciu politycznemu Turków. Jednak sytuacja bardzo się zmieniła, kiedy emir Mosulu, Imad ed Din Zengi, zjednoczył kilka państewek muzułmańskich, a w 1144 r. zdobył hrabstwo Edessy, a z nim najdalej na wschód wysuniętą twierdzę krzyżowców.

Na ratunek zagrożonemu Królestwu Jerozolimskiemu ruszyła zorganizowana przez Bernarda z Clairvaux II krucjata, w której wzięli udział król francuski Ludwik VII i król niemiecki Konrad III. W 1147 r. krzyżowcy przybyli do Azji Mniejszej. Niesnaski między obu władcami i intrygi cesarza bizantyjskiego Manuela I doprowadziły do podziału. Turcy rozbili wojska krzyżowców już po dwóch latach.

Tymczasem sytuacja Królestwa Jerozolimskiego była coraz trudniejsza, zwłaszcza gdy po usunięciu z Egiptu Fatymidów zasiadł tam na tronie wybitny dowódca wojskowy Saladyn, który szybko opanował Damaszek i Mosul (1183 r.). Doprowadziło to do okrążenia Królestwa Jerozolimskiego. Król Baldwin IV (trędowaty) starał się utrzymać pokój z Saladynem, ale jego następca Gwidon z Lusignan zdecydował się na wojnę. W 1187 r. prawie całe Królestwo Jerozolimskie zostało zajęte przez muzułmanów. Jedynie Antiochia, Tyr i Trypolis zdołały się jeszcze utrzymać.

W 1189 r. wyruszyła III wyprawa krzyżowa na czele z cesarzem Fryderykiem I Barbarossą. Jednocześnie wyruszyli też do Ziemi Świętej król Francji Filip II August oraz król Anglii - Ryszard Lwie Serce. W 1190 r. cesarz utonął w rzece Salew, a jego wojska zostały rozbite przez Turków. Tymczasem król angielski zdobył Cypr, a potem wspólnie z Francuzami Akkę. Jednakże znów doszło do sporów i Filip August wrócił do Francji. Ryszard Lwie Serce zawarł więc rozejm z Saladynem, który obiecał zagwarantować swobodny dostęp do miejsc kultu.

· ostatnie krucjaty: z inicjatywy papieża Innocentego III w 1202 r. została zorganizowana IV krucjata, której celem było pokonanie Egiptu i odzyskanie Jerozolimy. Pokrywający koszty wyprawy Wenecjanie wykorzystali krucjatę do własnych celów: najpierw zdobyli miasto Zadar w Dalmacji (mimo klątwy papieża), a następnie wyprawa została skierowana do Konstantynopola, gdzie wzięła udział w tamtejszych rozgrywkach o władzę. W 1204 r. Bizancjum zostało zdobyte, a w jego miejsce utworzono Cesarstwo Łacińskie, którego władcą obwołano Baldwina, hrabiego Flandrii. Jednocześnie Bizantyjczycy utworzyli swoje Cesarstwo Nicejskie z cesarzem Teodorem I Laskarysem. Dopiero w 1261 r. cesarz Michał VII Paleolog odzyskał Konstantynopol i odbudował Cesarstwo Bizantyjskie, ale nie odzyskał już wszystkich utraconych terenów.

Nieprawości IV krucjaty zrodziły przekonanie, że rycerstwo nie jest godne odzyskania Ziemi Świętej, ale mogą tego dokonać istoty niewinne, czyli dzieci. Krucjata dziecięca (głównie dzieci francuskie i włoskie) wyruszyła w 1212 r. - większość z nich zmarła w drodze, a resztę sprzedano w niewolę.

W latach 1217-21 miała miejsce V wyprawa krzyżowa, w której uczestniczyli król Węgier Andrzej II i książę Austrii Leopold VI. Chwilowo zdobyli twierdzę Damiettę w delcie Nilu, ale po nieudanym ataku na Kair musieli się wycofać.

Cesarz Fryderyk II przyjął w latach 1228-29 inną taktykę postępowania: układy z tolerancyjnym sułtanem Al-Kamilem. Doprowadziły one do odzyskania Jerozolimy, Betlejem i Nazaretu w zamian za tolerancję wobec muzułmanów. Jednak w 1244 r. Turcy znowu zajęli te ziemie.

Ideę krucjat podtrzymywał król Francji Ludwik IX, który zorganizował dwie wyprawy: w latach 1248-1254 i ostatnią już w 1270 r. Obie krucjaty zakończyły się fiaskiem. Kiedy Ludwik IX zmarł w Tunisie, jego syn zrezygnował z kontynuowania wyprawy i powrócił do Francji. W 1291 r. Turcy zdobyli Akkę - ostatnią twierdzę krzyżowców.

Największe korzyści z krucjat wyniosły miasta włoskie, które pozbyły się swoich największych kupieckich rywali (arabskich i bizantyjskich) i opanowały handel ze Wschodem (zarówno Lewant, jak i Daleki Wschód). Przewóz rycerstwa i pielgrzymów do Ziemi Świętej wpłynął na udoskonalenie przemysłu stoczniowego (budowano większe i lepsze statki). Krucjaty przyczyniły się też do wzmocnienia władzy królewskiej we Francji, gdyż najwięksi wasale królewscy (i zarazem najniebezpieczniejsi) oraz awanturnicze rycerstwo wyruszyli szukać wrażeń, bogactwa i sławy na Wschodzie. Skrzyżowanie się na Wschodzie elementów kultury zachodniej, bizantyjskiej i arabskiej doprowadziło do powstania nowej kultury dworskiej, która wprowadziła nowe formy towarzyskie i rozrywki. Europa zapoznała się też z nauką i kulturą bizantyjską i arabską - choć może pokojowe kontakty zdziałałyby tu znacznie więcej. Wzrosło także znaczenie i autorytet papiestwa oraz bogactwo Kościoła, który często udzielał krzyżowcom pożyczek na wyprawy pod zastaw majątków.

Należy też pamiętać o śmierci tysięcy ludzi i rozbiciu cesarstwa bizantyjskiego, które było nie tylko wielkim ogniskiem cywilizacyjnym, ale też główną siłą osłaniającą Europę przed atakami Turków. Z czasem rozpoczęto też krucjaty przeciw Słowianom połabskim i poganom nadbałtyckim, a także akcje antyżydowskie i rekonkwistę w Hiszpanii.

Królestwo Jerozolimskie w 1143 roku