CZARTORYSKI ADAM KAZIMIERZ (1734- 1823)

książę, generał ziem podolskich, komendant Szkoły Rycerskiej, członek KEN. Syn wojewody ruskiego Augusta i kuzyn króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Adam Kazimierz wchodził w skład tzw. Familii, czyli stronnictwa szlacheckiego opowiadającego się za głęboką reformą ustroju Rzeczypospolitej. Jako marszałek sejmu konwokacyjnego (1764 r.) przyczynił się do wprowadzenia kilku ważnych reform: powołania komisji skarbowej (polskiej i litewskiej), komisji wojskowych, głosowania większością w sprawach skarbowych i na sejmikach elekcyjnych, zakazu przysięgania posłów na instrukcje sejmikowe, wprowadzenia cła generalnego. Te posunięcia nie były wielkim zaskoczeniem dla szlachty, gdyż projekty tych zmian Adam Kazimierz przedstawił w 1763 r. w wydawanym wtedy przez siebie "Monitorze".

W 1768 r. został komendantem i wychowawcą w nowo powołanej Szkole Rycerskiej, dla której sformułował "Katechizm Kadecki" i program nauczania. W latach 1773-80 jako przedstawiciel izby poselskiej uczestniczył w pracach KEN, gdzie wyróżniał się wszechstronnością intelektualną i szeroką działalnością na polu kultury. W 1784 r. przeniósł się z Warszawy do Puław, gdzie razem z żoną Izabellą urządził pierwsze polskie muzeum narodowe, tzw. polskie Ateny - główny ośrodek polskiej kultury po rozbiorach.

Po pierwszym rozbiorze (1772 r.) i powołaniu Rady Nieustającej (1775 r.) wraz z Ignacym Potockim znalazł się w opozycji do króla (był teraz przeciwnikiem prorosyjskiej polityki Stanisława Augusta) i zaczął opowiadać się za sojuszem Polski z Prusami. W okresie Sejmu Czteroletniego opowiedział się po stronie obozu reformatorskiego.

Po trzecim rozbiorze, chcąc ustrzec przed konfiskatą swoje dobra w zaborze rosyjskim, wysłał swoich synów (m.in. Adama Jerzego) na dwór cara do Petersburga - w ten sposób mieli być gwarancją lojalności ojca wobec cara. W 1812 r. bardzo już posunięty w latach książę po raz ostatni wziął udział w życiu politycznym swojego narodu i zgodził się, by powołano go na marszałka Konfederacji Generalnej Księstwa Warszawskiego.