równoleżnikowe strefy na kuli ziemskiej, wyszczególnione na
podstawie (kryterium) kąta padania promieni Słońca w ciągu roku na
daną szerokość geograficzną (w efekcie obiegowego ruchu Ziemi) oraz
na podstawie długości dnia i nocy. Do stref oświetlenia na Ziemi
należą:
- strefa międzyzwrotnikowa - między zwrotnikiem Raka a zwrotnikiem
Koziorożca. Otrzymuje najwięcej energii słonecznej, równomiernie
rozłożonej. Słońce góruje w zenicie (promienie Słońca padają pod
kątem prostym do powierzchni obszaru) dwa razy w ciągu roku na
każdej szerokości geograficznej tej strefy i raz na zwrotnikach. W
pozostałe dni jego promienie padają pod kątem nie mniejszym niż
43°. Dzień jest prawie równy nocy.
- strefy umiarkowanych szerokości geograficznych - dwie strefy,
każda na odpowiedniej półkuli: północnej i południowej, pomiędzy
zwrotnikami a kołami podbiegunowymi. Otrzymuje zmienne ilości
promieniowania Słońca w ciągu roku (zdecydowanie większą ilość w
półroczu letnim). Promienie Słońca padają pod średnim kątem (brak
zenitalnego górowania). Występuje wyraźna sezonowa zmienność
przyrodnicza (wiosna, lato, jesień, zima). W czasie letniego
półrocza dzień jest dłuższy od nocy, a w czasie półrocza zimowego -
odwrotnie.
- strefy podbiegunowe (polarne, okołobiegunowe) - dwie strefy,
każda na odpowiedniej półkuli północnej i południowej, poza kołami
podbiegunowymi. Promienie słoneczne padają pod bardzo małym kątem,
przy czym przynajmniej przez 24 godziny panuje tu zjawisko nocy
polarnej, w której Słońce nie wschodzi nad horyzont, a więc brak
promieniowania słonecznego w tym okresie. Strefy te otrzymują więc
umiarkowaną ilość promieniowania. Zachodzą tu zjawiska dni i nocy
polarnych (dni lub nocy trwających 24 godziny lub dłużej - do ok.
180 dób).
Strefy oświetlenia Ziemi
strefy (formacje) roślinne
· Strefa klimatów równikowych:
- las równikowy - wiecznie zielony, wilgotny las rosnący w
warunkach klimatu równikowego wybitnie wilgotnego (roczna suma
opadów powyżej 2000 mm). Charakteryzuje się ogromną różnorodnością
gatunkową. Drzewa mają układ warstwowy. Korony drzew tworzą warstwę
na wysokości 40-50 m. Ponad tę zwartą warstwę wystają pojedyncze,
bardzo wysokie drzewa. Charakterystycznymi gatunkami drzew są:
heban, balsa, kauczukowiec, mahoniowiec. W podszyciu lasu
równikowego występuje niedobór światła. Dlatego występują w nim
epifity i liany. Epifity to rośliny rosnące wysoko, na pniach i
konarach drzew, nie będące pasożytami. Liany to pnącza o
zdrewniałych łodygach, wspinające się do góry po drzewach i innych
podporach.
- Obszary występowania: dorzecze Amazonki (nosi tu miejscową nazwę
selva), Kotlina Konga, południowa i wschodnia część Półwyspu
Indochińskiego wraz z Półwyspem Malajskim, Archipelag Malajski,
Nowa Gwinea.
- las namorzynowy (mangrowy) - wiecznie zielona formacja roślinna
występująca na wybrzeżach strefy międzyzwrotnikowej. W czasie
przypływu zalany jest przez wodę. Roślinność jest przystosowana do
życia w słonym, bagnistym środowisku.
- las monsunowy - zrzucający liście w porze suchej (roczna suma
opadów 700-1300 mm). Jest mniej zwarty niż las równikowy. Drzewa są
przystosowane do przeżycia pory suchej.
Obszary występowania: wschodnia Brazylia, Kuba, wschodnie Indie,
północno-wschodnia Australia.
- suche lasy i zarośla kolczaste - występują w warunkach klimatu
gorącego z długą porą suchą. Charakterystycznymi roślinami są:
akacja, kaktusy, wilczomlecze. Tego typu formacja roślinna posiada
miejscowe nazwy: busz (w Afryce), scrub (w Australii), katinga (w
Ameryce Południowej).
- sawanna - jest to formacja trawiasta z drzewami (baobaby, akacje,
palmy). Występuje w warunkach klimatu podrównikowego z wyraźną porą
suchą. W czasie jej trwania drzewa zrzucają liście, a trawa
wysycha. Częstym zjawiskiem są pożary. Wyróżnia się 3 rodzaje
sawanny:
- a) sawanna wysoka, wilgotna z trawami osiągającymi 4 m wysokości,
drzewa tworzą liczne zagajniki;
- b) sawanna niska występująca na obszarach o mniejszych opadach,
trawy osiągają wysokość 2 m, a drzewa rosną pojedynczo;
- c) sawanna pustynna, ciernista, z bardzo długą porą suchą, trawy są
niskie, a zamiast drzew rosną cierniste krzewy.
- Obszary występowania: Sudan, południowa i wschodnia Afryka, Nizina
Orinoko, Wyżyna Brazylijska, Indie, północna i środkowo-wschodnia
Australia.
- las galeriowy - występuje wzdłuż dolin rzecznych w klimacie
podrównikowym. Gatunkowo jest zbliżony do lasu równikowego.
· Strefa klimatów zwrotnikowych:
- półpustynia i pustynia gorąca - tworzy się w warunkach klimatu zwrotnikowego, skrajnie suchego.
Roślinność posiada przystosowania do długotrwałych suszy.
Charakterystyczne jest występowanie suchorośli oraz sukulentów,
czyli roślin gromadzących wodę w liściach (aloes, agawa) lub
łodydze (kaktus). Po opadach na pustyni pojawiają się rośliny
efemeryczne. Są to rośliny rosnące przez krótki okres, gdy istnieją
korzystne warunki. Bujna roślinność występuje w oazach (m.in. palmy
daktylowe).
Obszary występowania: Sahara, Kalahari, Namib, Półwysep Arabski,
zachodnia i środkowa Australia, północny Meksyk.
· Strefa klimatów podzwrotnikowych:
- lasy i zarośla twardolistne - występuje w klimacie
śródziemnomorskim (z gorącym, suchym latem i chłodną, wilgotną
zimą). Drzewa i krzewy mają niewielkie, skórzaste, igiełkowate
liście i grubą korę. Po wyniszczeniu lasów przez człowieka obszary
te zostały zajęte przez twardolistne zarośla. Do
charakterystycznych gatunków należą: dąb korkowy, cedr, pinia,
cyprys, mirt, pistacja.
- Obszary występowania: basen Morza Śródziemnego (pod nazwą makia),
Kalifornia (chapparal), południowa Afryka (fynbos).
- las podzwrotnikowy - występuje w klimacie podzwrotnikowym oraz
zwrotnikowym wilgotnym. Jest to bujny, wiecznie zielony las. W
podszyciu występują liczne krzewy i bambusy.
- Obszary występowania: południowo- -wschodnie Chiny, Wietnam.
· Strefa klimatów umiarkowanych:
- step - formacja trawiasto-zielna, typowa dla klimatu
umiarkowanego ciepłego, suchego (kontynentalnego). Tereny te
charakteryzują się mroźną zimą oraz suchym i gorącym latem.
Wyraźnie zaznaczony jest okres spoczynku zimowego. Wyróżnia się
trzy rodzaje stepów:
- a) step łąkowy (kwietny) - wilgotny, z dominacją traw
szerokolistnych i roślin dwuliściennych;
- b) step ostnicowy - na obszarach suchszych, z trawami wąskolistnymi
(ostnica, kostrzewa);
- c) step piołunowy - najsuchszy, z dominacją bylic (piołunów).
- Między obszarami leśnymi a stepem występuje forma przejściowa -
lasostep. Obszary występowania: pas ciągnący się od Niziny
Węgierskiej, przez Ukrainę, Kazachstan do środkowych Chin, Wielkie
Równiny w Ameryce Północnej (pod nazwą preria), Urugwaj, Argentyna
(pampa).
- półpustynia i pustynia chłodna - występują w skrajnie
kontynentalnych klimatach umiarkowanych i podzwrotnikowych. Od
pustyń gorących różnią się występowaniem okresu zimowego. Rośliny
są przystosowane do przetrwania suszy oraz mroźnych zim.
- Obszary występowania: Pustynia Gobi, pustynie Azji Centralnej.
- las liściasty zrzucający liście na zimę - rośnie w warunkach
klimatu umiarkowanego ciepłego, wilgotnego (morskiego). Główne
gatunki drzew to: buk, grab, klon, jesion.
Obszary występowania: zachodnia i środkowa Europa, wschodnie USA,
północno-wschodnie Chiny, Japonia, Patagonia.
- tajga (las borealny) - las szpilkowy rosnący w warunkach klimatu
umiarkowanego chłodnego. Główne gatunki drzew to: świerk, sosna,
modrzew, jodła, limba, brzoza. W runie leśnym występuje borówka,
wrzos oraz mchy. Częstym elementem są torfowiska.
Obszary występowania: Syberia, północna część Niziny
Wschodnioeuropejskiej, Półwysep Fennoskandzki, północna Kanada,
Alaska.
· Strefa klimatów okołobiegunowych:
- tundra - formacja bezdrzewna z krzewinkami, mchami i porostami.
Tworzy się w warunkach klimatu subpolarnego. Wyróżnia się trzy
rodzaje tundry:
- a) tundra arktyczna - z porostami i niewielką ilością mchów;
- b) tundra mszysto-porostowa - z mchami, porostami i roślinami
kwiatowymi (głównie wrzosowatymi);
- c) tundra krzewinkowa - z wierzbą i brzozą karłowatą, roślinami
wrzosowatymi, mchami i porostami.
- Pomiędzy tundrą i tajgą występuje forma przejściowa - lasotundra.
- Obszary występowania: północne krańce Eurazji, wyspy Arktyki,
północne krańce Kanady i Alaski.
- pustynia lodowa - obszar pozbawiony roślinności, powstały w
warunkach klimatu polarnego.
Obszary występowania: Antarktyda, wyspy Antarktyki, Grenlandia.
· Strefy klimatyczne a roślinność w górach:
Specyficzne warunki rozwoju roślinności występują w górach. Spadek
temperatury powietrza wraz z wysokością jest przyczyną występowania
piętrowości roślinnej. Skład gatunkowy pięter roślinnych nawiązuje do roślinności
występującej w danej strefie klimatycznej, na danym kontynencie.
W polskich Karpatach wyróżniono:
- piętro pogórza (300-600 m n.p.m.) zajęte przez grąd -
wielogatunkowy las liściasty;
- piętro regla dolnego (600-1200 m n.p.m.) - las bukowy z dodatkiem
jodły;
- piętro regla górnego (1200-1500 m n.p.m.) - z dominacją świerka. W
górnej granicy lasu można spotkać limbę;
- piętro kosodrzewiny (1500-1800 m n.p.m.) - z krzewiastym
gatunkiem sosny;
- piętro hal (1800-2300 m n.p.m.) - są to głównie murawy
wysokogórskie;
- piętro turni (powyżej 2300 m n.p.m.) - z ubogą roślinnością
(mchy, porosty).
