Po raz pierwszy określenie psychomachia słyszymy w momencie, gdy opisuje się rodzaje średniowiecznych gatunków dramatycznych. Ten rodzaj postrzegania świata, z jakim mamy do czynienia w wypadku średniowiecza, epoki dychotomii i dualizmu, to idealne tło dla pojawienia się toposu tak rozpiętego między sprzecznościami jak psychomachia.

Psychomachia - co to jest, geneza toposu?

W średniowieczu, epoce powszechnego analfabetyzmu i ograniczenia dostępu do literatury spotkać było się można z przedstawieniami teatralnymi, które miały być ukazaniem prostym ludziom tego, jak należy żyć, by nie spotkało człowieka to, co najgorsze - potępienie po śmierci i skazanie na męki wieczne. 

Szczególnie sugestywny był tu moralitet, w którym upersonifikowane siły dobra i zła oraz zantropomorfizowane pojęcia abstrakcyjne typu Praca, Lenistwo, Cnota, Zło, Występek, itp., toczyły walkę o duszę człowieka ukazanego w chwili wyboru. 

Rzecz jasna, uczyniony przez niego wybór decyduje o tym, czy ukazany w moralitecie człowiek dozna zbawienia, czy też zostanie potępiony. Choć jednak moralitet jest gatunkiem średniowiecznym, po raz pierwszy topos pojawił się w alegorycznym dziele Prudencjusza Psychomachia.

Psychomachia - kontynuacje, przyczyny popularności motywu

Jeżeli dany motyw jest nazywany toposem, oznacza to, że podejmowany jest on w kolejnych epokach. Szczególnie chętnie wykorzystywano ten rodzaj ukazania walki wewnętrznej bohatera z samym sobą w romantyzmie, epoce, która znalazła upodobanie nie tylko w średniowiecznych sposobach ekspresji, ale i również w estetyce tej epoki (stąd nurt gotycyzmu). 

Przykłady romantycznej realizacji psychomachii znajdziemy zatem i u największych twórców polskiego romantyzmu - zarówno Konrad z III części Dziadów Mickiewicza, jak i Kordian Słowackiego ukazani są w chwilach szczytowego napięcia emocjonalnego utworów jako bohaterowie kuszeni przez siły zła oraz odwodzeni od pójścia w złą stronę przez siły dobra. 

Motyw psychomachii w kreacjach bohaterów jest bardzo często odzwierciedleniem walki między dualistyczną naturą człowieka; uosabia walkę pomiędzy tym, co materialnym, a tym, co duchowe, czyli innymi słowy - jest odzwierciedleniem walki jaką dusza toczy z ciałem.