Konflikt interesów między europejskimi mocarstwami pod koniec XIX i na początku XX wieku.
Przyczyn wybuchu I wojny światowej należy szukać w ówczesnych przeciwstawnych dążeniach wielkich mocarstw europejskich, a co za tym idzie w sprzeczności wzajemnych interesów i rodzących je konfliktach. Niemcy dążyły do zbudowania mocarstwa o znaczeniu europejskim i światowym, obejmującym także kolonie w Afryce i Azji. Austro-Węgry dążyły do opanowania terenów bałkańskich, analogicznie jak Rosja, która domagała się także otwarcia cieśnin tureckich dla floty rosyjskiej na Morze Śródziemne. Francja chciała odzyskać, utracone na rzecz Niemiec w 1871 roku, Alzację i Lotaryngię oraz ograniczyć wpływy niemieckie w Europie. Wielka Brytania dążyła do utrzymania swej dominującej pozycji militarnej, gospodarczej i politycznej w świecie oraz rozszerzenia swych wpływów na Bliskim Wschodzie i Turcji. Wielka Brytania była wówczas potęgą finansową i miała najsilniejszą flotę wojenną, która gwarantowała jej bezpieczeństwo przed obca inwazja i zapewniała dostawy w przypadku wojny. Wielka Brytania stała na stanowisku zasady "poziomu dwóch potęg" ( Two Powers Standard) - flota angielska ma była potężniejsza niż dwie najsilniejsze po brytyjskiej floty wojenne razem złączone. W owym czasie Niemcy zaczęły powoli opanowywać coraz bardziej handel zamorski, godząc tym samym w interesy angielskie. Konflikt interesów angielsko-niemieckich zaostrzył się z chwilą, gdy Niemcy rozpoczęły budowę wielkiej floty wojennej. W 1898 roku parlament Rzeszy uchwalił kredyty na budowę silnej niemieckiej marynarki wojennej. W Niemczech rozpoczęła się szeroka akcja propagandowa, która miała także antyangielskie odcienie. W 1907 roku Niemcy opracowały plan budowy 12 wielkich pancerników najnowszego typu "Dreadnought" (Nie bój się niczego). W tym momencie Anglia uznała, iż jej dotychczasowa supremacja na morzach jest poważnie zagrożona.
Tak więc antagonizm niemiecko-francuski, mający swe podłoże w Alzacji i Lotaryngii, a także w Afryce; antagonizm niemiecko-angielski, wyrastający z rywalizacji gospodarczej i kolonialnej, a przede wszystkim z wyścigu zbrojeń na morzu; antagonizm niemiecko-rosyjski i austriacko-rosyjski na Bałkanach i na Bliskim Wschodzie, były głównymi przyczynami wszystkich konfliktów na początku XX wieku.
Powstanie dwóch bloków militarnych.
W 1871 roku we Frankfurcie nad Menem został podpisany pokój kończący wojnę francusko-pruską (1870-1871). Przegrana Francji niosła za sobą olbrzymie konsekwencje. Francja zobowiązała się oddać Niemcom Alzację i Lotaryngię oraz zapłacić ogromną kontrybucję w wysokości 5 miliardów franków w złocie. Postanowienia pokoju wywołały ogromne niepokoje we Francji. Wśród społeczeństwa francuskiego pojawiły się głosy niezadowolenia. Klęska z Niemcami upokorzyła godność narodową Francuzów. Niemcy zaś chciały utrzymać dotychczasową izolację polityczną Francji oraz zapobiec porozumieniu się Francji z Rosją i Austro-Węgrami. Najlepszą drogą do tego było zawarcie z tymi państwami sojuszy, wyprzedzając w tym fakcie Francję. W 1881 roku kanclerz Niemiec Otto Bismarck doprowadził do podpisania między Niemcami, Austro-Węgrami i Rosją tzw. tajnego układu trójcesarskiego. Podpisujące je strony przyrzekły sobie wzajemną życzliwą neutralność w przypadku wojen: Niemiec z Francją; Austrii z Włochami, Rosji z Wielką Brytanią. Rosja zgodziła się ponadto na aneksję (włączenie) Bośni i Hercegowiny do Austrii. Dwa lata wcześniej Niemcy i Austro-Węgry podpisały w Wiedniu w 1879 roku wzajemny traktat, skierowany tak naprawdę przeciw Rosji. Na jego mocy ustalono, że gdyby jedno z tych państw zostało zaatakowane przez Rosję, drugie udzieli mu pomocy. W przypadku konfliktów zbrojnych z innymi państwami obowiązywać miała zasada "życzliwej neutralności". Układ ten (tzw. dwuprzymierze) został w 1882 roku w Berlinie rozszerzony przez przystąpienie do niego Włoch. W ten sposób powstało tzw. Trójprzymierze. Włochy były wówczas państwem bardzo słabym politycznie i gospodarczo, co kazało im szukać poparcia u wielkiego potężnego mocarstwa. Nie mogła być nim Wielka Brytania, która unikała konfliktów europejskich, ani Francja, osłabiona po niedawnej klęsce w wojnie z Prusami. Traktat przymierza Niemiec, Austro-Węgier i Włoch zakładał: pomoc zbrojną dla Niemiec i Austro-Węgier w przypadku ataku Francji na Włochy (zatarg z papieżem). W przypadku agresji francuskiej na Rzeszę, Włochy zobowiązały się wystąpić czynnie po stronie Rzeszy, a w przypadku agresji rosyjskiej na Austrię (konflikt bałkański) zachować życzliwą neutralność. Pomoc zbrojna obowiązywała wszystkich sygnatariuszy w przypadku wspólnego ataku francusko-rosyjskiego na któreś z tych państw. Traktat ten obowiązywał formalnie do 1914 roku.
Traktat trójprzymierza godził bezpośrednio w interesy i bezpieczeństwo Francji i Rosji. W 1892 roku między tymi państwami doszło do podpisania tzw. konwencji wojskowej. Zakładała ona, że jeśli Francję zaatakują Niemcy lub Włochy poparte przez Niemcy, Rosja uderzy na Niemcy, a jeśli Rosję zaatakują Niemcy lub Austria wsparta przez Niemcy, to Francja wystąpi przeciw Niemcom. Zbliżenie francusko-rosyjskie było podyktowane nie tylko względami zbrojnego bezpieczeństwa. Rosja, jako kraj dość zacofany gospodarczo, dotychczas pożyczała olbrzymie kwoty pieniężne od Niemiec. Z chwilą, gdy te zamknęły dla Rosji swój rynek pieniężny, została ona zmuszona szukać pomocy finansowej w innych państwach - m.in. we Francji. Niebawem do porozumienia francusko-rosyjskiego przystąpiła także Wielka Brytania, która do tej pory prowadziła politykę międzynarodową, polegająca na tzw. "wspaniałym odosobnieniu". W 1904 roku między Wielką Brytanią a Francją doszło do podpisania szeregu układów, które rozpoczynały francusko-angielską Entente Cordiale (serdeczne porozumienie). Traktat ten regulował w pierwszej kolejności dotychczasowe punkty zapalne między tymi państwami, dotyczące kolonii. Na jego mocy strona francuska zobowiązała się nie stawiać przeszkód wpływom angielskim w Egipcie, a strona angielska wpływom francuskim w Maroku. W rzeczywistości tajne aneksy tego traktatu przewidywały ogłoszenie protektoratu Francji nad Marokiem, a Wielkiej Brytanii nad Egiptem. W tym czasie Rosja przygotowywała się do wzmożenia polityki na Bałkanach, co musiało pociągnąć za sobą konflikty rosyjsko-austriackie i rosyjsko-niemieckie. Ponadto Rosja liczyła na udzielenie jej potrzebnych kredytów z banków angielskich. Anglia zaś widziała w Rosji silną przeciwwagę dla Niemiec w Europie. Dlatego też w 1907 roku doszło do podpisania szeregu układów między Wielką Brytanią a Rosją. W ten sposób powstało tzw. Trójporozumienie.
Tak więc w początkach wieku XX wielkie mocarstwa europejskie zgrupowały się w dwóch przeciwstawnych sobie blokach: Trójporozumienie - Francja, Wielka Brytania i Rosja oraz Trójprzymierze - Niemcy, Austro-Węgry i Włochy.
Wybuch wojny.
Bezpośrednia przyczyna wybuchu wojny miała miejsce 28 czerwca 1914 roku, kiedy to w Sarajewie, stolicy Bośni, został zamordowany wraz z małżonką następca tronu Austro-Wegier, arcyksiążę Franciszek-Ferdynand. Zabójcą był Gawriło Princip, młody serbski nacjonalista, członek organizacji "Czarna Ręka". Mimo iż rząd austriacki podejrzewał udział Serbii w tym morderstwie, to nie miał na to żadnych oficjalnych dowodów. Postanowił natomiast wykorzystać zaistniałą sytuację do ostatecznego rozprawienia się z Serbią. Celem było upokorzenie Serbii, zlikwidowanie jej dążeń do wyzwolenia i zjednoczenia pod swą egida państw bałkańskich i zmuszenia jej do zaprzestania prowadzenie antyaustriackiej polityki. 23 lipca 1914 roku postawiono Serbii ultimatum: zaprzestania w szkolnictwie, w prasie i innych publikacjach antyaustriackiej propagandy, rozwiązania organizacji, które taką propagandę prowadziły i ukarania współwinnych zamachu. Serbia zgodziła się na ultimatum, poza jednym punktem, aby w śledztwie, które miało na celu wyjaśnienie morderstwa, wzięli udział przedstawiciele władz austro-węgierskich, jako naruszające suwerenność państwa serbskiego. Austro-Węgry uznały to za niewystarczające i 28 lipca 1914 roku wypowiedziały wojnę Serbii, którą poparła Rosja, od 30 lipca w stanie wojny z Austro-Węgrami. 1 sierpnia 1914 roku Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji, 3 sierpnia Francji, a 4 sierpnia Wielkiej Brytanii. W ten sposób rozpoczęła się, trwająca nieprzerwanie przez okres czterech lat, I wojna światowa, zwana wielką. Toczyła się ona na trzech frontach: wschodnim, zachodnim i południowym. Objęła także inne państwa. Do państw Trójprzymierza przystąpiły: Turcja i Bułgaria, zaś do państw Trójporozumienia Serbia, Włochy, Rumunia, Stany Zjednoczone i Grecja.
Charakter wojny.
Początkowo spodziewano się, iż wojna rozegra się szybko. Żołnierze wyjeżdżali na front żegnani entuzjastycznie przez tłumy społeczeństwa. Niemalże w każdym kraju uchwalano natychmiastowe budżety wojenne, gospodarka przestawiła się niemal całkowicie na produkcję zbrojeniową: samoloty, czołgi, gazy trujące, karabiny maszynowe, łodzie podwodne, granaty. Wojna miała trwać krótko i rozstrzygnąć wszelkie konflikty. Scenariusz taki zakładał między innymi niemiecki plan strategiczny, opracowany w 1905 roku przez ówczesnego szefa sztabu Adolfa von Schlieffena: błyskawiczne pokonanie Francji, a następnie przerzucenie całych sił niemieckich do walki z Rosje. Plan ten poległ już we wrześniu 1914 roku, kiedy to Francuzi w bitwie nad rzeką Marną powstrzymali natarcie Niemców. Do końca 1914 roku front na Zachodzie ustalił się na łuku od granicy szwajcarskiej do Kanału La Manche. Front zachodni cechowała też, aż do początku 1918 roku tzw. wojna pozycyjna. Polegała ona na tym, że dwie strony konfliktu zbrojnego stały naprzeciw siebie w nieprzerwanej ciągłej linii. Tworzyły ją łańcuchy okopów, schronów oraz zasieków z drutu kolczastego. Obrona miała przewagę nad atakiem. Takich umocnień nie można było zdobyć samym atakiem piechoty. Potrzebny był ogień artyleryjski. W pierwszej kolejności należało zniszczyć zasieki drutu kolczastego. Używano więc broni do ostrzeliwania celów położonych blisko: miotaczy min i moździerzy. Wojna pozycyjna w przypadku równowagi sił nie mogła doprowadzić do zwycięstwa którejkolwiek strony. Dopiero w 1918 roku przewaga liczebna i zbrojna państw sprzymierzonych doprowadziła do zerwania z wojną pozycyjna i pozwoli przejść do wojny zaczepnej z Niemcami.
Najbardziej krwawa bitwa toczyła się w miesiącach luty-wrzesień 1916 roku pod Verdun. Po obu stronach (francuskiej i niemieckiej) pochłonęła ona razem około 500 tysięcy ofiar. Do największej bitwy morskiej I wojny światowej doszło w dniach 31 maja - 1 czerwca 1916 roku. Była to tzw. bitwa jutlandzka, rozegrana pomiędzy flota niemiecką i angielską. Wzięło w niej udział 250 okrętów oraz 105 tysięcy marynarzy. Bitwa nie została rozstrzygnięta. 31 stycznia 1917 roku Niemcy ogłosiły, iż począwszy od dnia 1 lutego rozpoczyna się prowadzona przez nich nieograniczona wojna podmorska. W związku z tym niemieckie łodzie podwodne zatapiać miały wszystkie okręty (statki pasażerskie i handlowe) na wodach okalających Francję, Wielką Brytanie i Włochy. Atakowane z całą bezwzględnością miały być okręty nie tylko państw biorących udział w wojnie, ale także statki państw neutralnych. Akt wypowiedzenia przez Niemcy deklaracji o nieograniczonej wojnie podwodnej był bezpośrednia przyczyna przystąpienia do wojny Stanów Zjednoczonych po stronie państw sprzymierzonych. "Czarny dzień" armii niemieckiej miała miejsce 8 sierpnia 1918 roku, kiedy to podczas drugiej bitwy nad Sommą, połączone siły angielsko-francusko-amerykańskie, pod dowództwem Ferdynanda Focha, zadały Niemcom olbrzymie straty. 11 listopada 1918 roku w lasku Compiegne pod Paryżem Niemcy podpisali akt kapitulacji. Nastąpiło zawieszenie broni.
System wersalski.
Konferencja pokojowa w Wersalu odbyła się między 18 stycznia a 28 czerwca 1919 roku. Brały w niej udział 27 państwa, które walczyły w wojnie po stronie zwycięskiej koalicji. Najważniejsze znaczenie miały jednak te państwa, które należały do Rady Najwyższej Sprzymierzonych, a więc Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Francja, Włochy i Japonia. Stany Zjednoczone nie pragnęły aneksji terytorialnych. Domagały się jedynie wprowadzenie w życie 14 Punktów Wilsona (orędzie wygłoszone do Kongresu w styczniu 1918 roku przez prezydenta Stanów Zjednoczonych, Woodrow Wilsona), a zwłaszcza punktu ostatniego mówiącego o powołaniu Ligii Narodów. Japonia nie interesowała się sprawami Europy, dbała jedynie o swoje interesy na Dalekim Wschodzie. Włochy poróżniły się z sojusznikami na tle podziałów terytorialnych, a ponieważ były zbyt słabe nie mogły przeforsować swojego stanowiska. Najważniejsze znaczenie i decyzje były więc podejmowane przez trzy państwa: Francję, Wielką Brytanię i USA, a właściwe przez reprezentujących je polityków: Lloyd George (Wielka Brytania), Jerzy Clemenceau (Francja) i Woodrow Wilson (USA). W konferencji zabrakło przedstawicieli Niemiec i Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. 28 czerwca 1919 roku w galerii zwierciadlanej Wersalu zebrali się delegaci 27 państw "Sprzymierzonych i Stowarzyszonych" i przedstawiciele pokonanych Niemiec dla podpisania traktatu pokojowego. Najważniejsze postanowienia dotyczące Niemiec zostały ujęte w kilka punktów: Niemcy miały zwrócić Francji Alzację i Lotaryngie, a Belgii okręgi Eupen i Malmedy; Zagłębie Saary zostało oddane na okres 15 lat w powiernictwo Ligii Narodów, a o jego dalszej przyszłości miał zadecydować plebiscyt; kolonie niemieckie zostały podzielone miedzy Wielką Brytanię i Francję; zniesiono w Niemczech obowiązek służby wojskowej i ograniczono armię do 100 tysięcy żołnierzy; nałożono na Niemcy wysoka kontrybucję (ponad 100 miliardów marek w złocie); oddano Polsce część ziem: Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie, a na Warmii, Mazurach i Górnym Śląsku miał zostać przeprowadzony plebiscyt; wprowadzono też zakaz posiadania przez Niemcy łodzi podwodnych, lotnictwa i czołgów - dokonano więc prawie całkowitej demilitaryzacji Niemiec. Postanowienia te wywołały olbrzymie niezadowolenie w Niemczech. Przez cały okres międzywojenny Niemcy będą dążyć do rewizji postanowień wersalskich.
Konferencja wersalska zadecydowała też o powołaniu do życia Ligii Narodów - organizacji, która miała czuwać nad pokojem w świecie. O jej powstaniu zabiegał szczególnie prezydent USA W. Wilson. Mimo to USA nie weszły w skład jej członków. W Lidze nie znalazły się też początkowo Niemcy i Rosja, które dążyły do rewizji postanowień traktatu wersalskiego. Liga Narodów powstała w 1919 roku. Jej członkami były 32 państwa - sygnatariusze traktatu wersalskiego oraz 13 państw neutralnych. Najważniejsze decyzje podejmowała Rada Ligii. Siedziba Sekretariatu Ligii była Genewa, położona w neutralnej Szwajcarii. Do stałych członków Rady należeli: Francja, Wielka Brytania, Japonia (do 1933 roku), Włochy (do 1937 roku), Niemcy (1926-1933) oraz ZSRR (1934-1939). Największą słabością Ligii było to, iż nie posiadała ona własnych sił zbrojnych. Liga Narodów przetrwała 20 lat, do 1940 roku. Formalnie została rozwiązana 18 kwietnia 1946 roku, kiedy to zstąpiła ja ONZ (Organizacja Narodów Zjednoczonych).
Osobno zawarto traktaty pokojowe z innymi państwami centralnymi.
Traktat z Saint -Germain-en-Laye podpisany 10 września 1919 roku z Austria. Na jego mocy Austria utraciła na rzecz Czechosłowacji: Czechy, Morawy i Śląsk Opawski; na rzecz Królestwa SHS: wschodnia Krainę, południową Styrię, Dalmację oraz Bośnię i Hercegowinę; na rzecz Rumunii: Bukowinę, na rzecz Włoch: południowy Tyrol, zachodnią Krainę i wybrzeże Adriatyku z Triestem, a na rzecz Polski Galicję.
Traktat z Trianon podpisany 4 czerwca 1920 w Węgrami. Na jego mocy Węgry utraciły na rzecz Rumunii: Siedmiogród i część Banatu; na rzecz Królestwa SHS: Chorwację, Wojewodinę i część Banatu, a na rzecz Czechosłowacji Słowację i Ruś Zakarpacką. Węgry utraciły prawie 70% swego terytorium oraz 60 % ludności.
Traktat z Sevres podpisany 10 sierpnia 1920 roku z Turcja. Na jego mocy Turcja utraciła na rzecz Grecji Adrianopol i resztę posiadłości tureckich w Europie oraz Smyrnę; na rzecz Francji Syrię i Liban jako terytoria mandatowe oraz na rzecz Wielkiej Brytanii Irak i Palestynę, także jako terytoria mandatowe.
Traktat z Neuilly podpisany 27 listopada 1919 roku z Bułgarią. Na jego mocy Bułgaria utraciła na rzecz Grecji: Tracje Zachodnią, na rzecz Rumunii: Dobrudżę Południową oraz na rzecz Jugosławii część Macedonii. Ponadto Bułgaria musiała zapłacić odszkodowanie wojenne w wysokości 2250 milionów franków w złocie, znieść armię z powszechnego poboru, zachowując jedynie armię 20-tysięczną z poboru ochotniczego.
Do traktatu wersalskiego został dołączony tzw. mały traktat wersalski, który został podpisany przez nowe państwa Europy Środkowej i nakładał na nie obowiązek ochrony praw mniejszości narodowych.
Bilans.
W wojnie wzięły udział 33 państwa. Zginęło około 10 milionów żołnierzy, drugie tyle zostało rannych. Nastąpiły zmiany na mapie Europy. Po upadku trzech imperiów, czyli Austro-Węgier, Niemiec i Rosji powstało 9 państw: Czechosłowacja, Austria, Węgry, Królestwo SHS (Serbów, Chorwatów i Słoweńców), Polska, Finlandia, Litwa, Łotwa i Estonia. W Niemczech i Austrii został zmieniony system polityczny - z cesarstwa na republikę. W Rosji władzę przejęli bolszewicy.
