FASZYZM (z wł. fasci - związek)

antydemokratyczny ruch polityczny o charakterze totalitarnym i nacjonalistycznym, powstał jako protest przeciwko rezultatom I wojny światowej. Rządy faszystowskie oparte są na zasadzie dyktatury wodza, który dysponuje zhierarchizowanym aparatem partyjnym i policyjnym. Ruch ten zapoczątkował Benito Mussolini, który po I wojnie światowej zaczął skupiać wokół siebie kombatantów, tworząc tzw. Związki Walki (w jęz. wł.: fasci di combattimento). Obok tych związków działały bojówki młodzieżowe, tzw. czarne koszule.

Krytykował on rządy parlamentarne, opowiadał się za odzyskaniem przez Włochy mocarstwowej pozycji w basenie Morza Śródziemnego (dlatego nawoływał do odbudowania "Wielkich Włoch", co miało być dokonane poprzez zdobycie posiadłości na Bałkanach i w Afryce). Zdecydowanie zwalczał socjalistów, których obarczał winą za chaos gospodarczy i kryzys w kraju (mówił, że organizują strajki zamiast pracować dla państwa). Dlatego też bojówki faszystowskie toczyły wojnę przeciw socjalistom, niszcząc w całym kraju biura ich partii, redakcje gazet, rozbijając posiedzenia czy też napadając na działaczy socjalistycznych.

W 1921 r. podczas zjazdu Związku Włoskich Kombatantów zapadła decyzja o utworzeniu Narodowej Partii Faszystowskiej. Została ona zbudowana hierarchicznie i całkowicie podporządkowana wodzowi (w jęz. wł. duce), którym został Mussolini. Faszyści bardzo szybko zyskali sobie poparcie nie tylko w kręgach przemysłowo-finansowych, ale także wśród klasy średniej, chłopów i bezrobotnych byłych żołnierzy.

W październiku 1922 r. faszyści przejęli władzę we Włoszech. Zlikwidowali parlament oraz rozwiązali wszystkie partie polityczne i związki zawodowe. Zawieszona została wolność zgromadzeń, prasy, słowa i druku. Przeciwnicy polityczni Mussoliniego zostali osadzeni w specjalnych obozach lub zmuszeni do opuszczenia kraju. Cały aparat polityczny i administracyjny państwa został podporządkowany Wielkiej Radzie Faszystowskiej - elicie, która według Mussoliniego posiadała odpowiednie predyspozycje do rządzenia krajem. W miejsce partii politycznych i związków zawodowych utworzone zostały przez państwo tzw. korporacje, czyli zrzeszenia skupiające pracodawców i pracowników danej branży. Zakazane zostały strajki, ale rząd faszystowski rozbudował jednocześnie ustawodawstwo socjalne i prorodzinne. Dzięki robotom publicznym podjętym na szeroką skalę (osuszanie bagien, budowa dróg) oraz rozbudowie przemysłu (głównie zbrojeniowego z uwagi na militarystyczne plany) znacznie zmniejszyło się bezrobocie. W szkołach i środkach masowego przekazu wprowadzono indoktrynację polityczną.

Z doświadczeń faszyzmu chętnie czerpał Hitler, ale opracowana przez niego ideologia i jej realizacja były znacznie bardziej radykalne (patrz nazizm).