Rodzaj ornamentu, dekoracji opartej na motywach stylizowanych wici roślinnych,
splecionych z fantastycznie przedstawionymi figurami ludzi i
zwierząt. Odkryty w XV w. dzięki wykopaliskom w dekoracji ściennej
antycznych budowli rzymskich z I w. n.e. rozpowszechnił się w
sztuce odrodzenia.
Kategoria estetyczna mogąca występować w różnych dziedzinach sztuki, przejawiająca się
w takim układzie elementów dzieła, że jest on odbierany jako
absurdalny w zestawieniu z rzeczywistością i niespójny pod względem
wzajemnego stosunku do siebie elementów świata przedstawionego.
Groteska bywa składowym elementem utworu bądź też całe dzieło jest
groteskowe. Podstawowe jej wyznaczniki to:
fantastyka, niezwykłość, deformacja, karykatura, wyolbrzymienie (np. w
Szewcach Witkacego uwiązany na łańcuchu Scurvy zdycha z pożądania, jakie
budzi w nim Księżna);
absurdalność, związana z brakiem logicznego powiązania akcji, przemieszaniem
porządku realistycznego i fantastycznego, nieprawdopodobieństwem
życiowym (liczne przypadki śmierci i ożywienia bohaterów dramatów
Witkacego, widmo matki i żony w dramacie
W małym dworku);
przemieszanie sprzecznych kategorii estetycznych, tragizmu i komizmu, trywialności i wzniosłości (sceny z Widmem w
dramacie
W małym dworku);
parodia wątków, motywów, stylów i gatunków literackich, związana z
prowokacyjnym nastawieniem wobec obowiązujących zasad (motyw
dziewki i chochoła z
Wesela Wyspiańskiego, w
Szewcach Witkacego);
niejednorodność stylistyczna, mieszanie języka wulgarnego z podniosłym, kontrast między sposobem
mówienia a sytuacją wypowiedzi (filozoficzne rozważania szewców
prowadzone językiem prostych ludzi -
Szewcy Witkacego).
W literaturze groteska występuje przede wszystkim w epice i
dramacie, w różnych epokach literackich. Do najwybitniejszych
utworów groteskowych należą: Gargantua i Pantagruel F. Rabelais'go, utwory M. Gogola, F. Kafki, a w literaturze
polskiej dzieła S. I. Witkiewicza (Szewcy, W małym dworku), S. Mrożka (Tango), T. Różewicza (Kartoteka), W. Gombrowicza (Ferdydurke), K. I. Gałczyńskiego (Teatrzyk "Zielona Gęś").
