oświecenie

okres w dziejach kultury europejskiej, przypadający na wiek XVIII, w Polsce na l. 1740-1822. Oświecenie europejskie zostało zapoczątkowane przez nowe idee filozoficzne, które zrodziły się pod koniec XVII w. w Anglii: empiryzm (J. Locke), sensualizm (D. Hume) i Francji: racjonalizm (R. Descartes). Szczególnie silnie nowe tendencje ujawniły się we Francji w połowie XVIII w.: Wolter, D. Diderot, J. J. Rousseau. Ich wspólną cechą było przekonanie o nieograniczonych możliwościach poznania świata przez samodzielną, nie krępowaną przez autorytety myśl ludzką oraz optymistyczna wiara, że można zreformować wadliwy system społeczny drogą upowszechniania wiedzy i oświecania umysłów. Krytycyzm wobec istniejących instytucji politycznych i społecznych prowadził do ostrych wystąpień przeciw autorytetom i budził pragnienie stworzenia nowego ładu zgodnego z naturą. W skrajnych przypadkach prowadziło to do postaw deistycznych, ateistycznych i libertyńskich.

Literatura stawiała sobie cele dydaktyczne. Z jednej strony respektowano założenia estetyczne klasycyzmu, z drugiej dążono do ich przewartościowania. Dążenia te stanowiły teoretyczne uzasadnienie sentymentalizmu i preromantyzmu. Wystąpiły też w literaturze przejawy rokoka. Wszystkie te kierunki łączyły się w realizowaniu wspólnego celu: propagowania nowych idei i koncepcji filozoficznych. Rozwijały się gatunki klasyczne: oda, bajka, satyra, sielanka, epigramat, poemat heroikomiczny, tragedia, oraz nowe formy: esej, list poetycki, powiastka filozoficzna, dramat mieszczański, komedia łzawa, powieść.

Oświecenie w Polsce było szczególnie związane z życiem politycznym kraju. W obliczu zagrożonego bytu narodowego celom reformatorskim i wychowawczym podporządkowano działalność wielu powstających wówczas instytucji kulturalnych i oświatowych, jak i twórczość literacką. Instytucje - Collegium Nobilium, Szkoła Rycerska, Komisja Edukacji Narodowej, Teatr Narodowy; czasopisma - "Monitor", "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne", przeciwstawiały się schematom kultury sarmackiej, propagowały nowy model człowieka oświeconego, wolnego od przesądów i zaangażowanego w reformowanie kraju.

Podobne cele realizowano za pomocą literatury. Rozwijały się: komedia (F. Bohomolec, F. Zabłocki), oda (A. Naruszewicz, S. Trembecki), satyra (A. Naruszewicz, I. Krasicki), bajka (S. Trembecki, I. Krasicki), list poetycki (I. Krasicki), poemat heroikomiczny (I. Krasicki), opera komiczna, komedia sentymentalna (F. Karpiński, F. D. Kniaźnin), liryka sentymentalna (F. Karpiński), powieść (I. Krasicki), komedia polityczna (J. U. Niemcewicz).

Dominującym prądem literackim był klasycyzm, ale obok niego ujawniło się rokoko, a potem też sentymentalizm. Pod koniec wieku zyskuje na znaczeniu preromantyzm, a traci barok sarmacki, widoczny jeszcze w fazie wstępnej okresu.