renesans

nazwa epoki kulturowej i literackiej, wskazująca na odrodzenie, po wiekach średnich, kultury i literatury antycznej oraz odnowienie filozoficznych studiów nad starożytnymi utworami literackimi. W szerszym znaczeniu "renesans" oznacza odrodzenie całej kultury, sztuki i nauki nowożytnej, co uwidoczniło się w rozkwicie i świetności literatury, malarstwa, rzeźby itp.

Renesans narodził się we Włoszech w połowie wieku XIV, w wieku XV pojawił się w innych krajach europejskich. We Włoszech kres epoki przypada na początek XVI wieku (symboliczną datą jest 1527 rok, kiedy wojska cesarskie splądrowały renesansowy Rzym), w pozostałych krajach renesans trwał do wieku XVI i XVII.

Renesans polski był współbieżny z przemianami zachodzącymi w pozostałych krajach europejskich. Polska wieku XV i XVI to państwo zjednoczone i silne gospodarczo, choć słabsza niż w innych krajach była pozycja polskiego mieszczaństwa. Państwo posiadało silny ośrodek naukowy, jakim była Akademia Krakowska, atrakcyjna również dla cudzoziemców. W XVI wieku rozwinęła się instytucja mecenatu artystycznego (m.in. Jan Łaski i Jan Zamojski). Wysoki poziom osiągnęło szkolnictwo, zarówno średnie, jak i wyższe. Z inicjatywy Jana Zamojskiego powstała Akademia w Zamościu (1591), wzrosła liczba szkół parafialnych, nowopowstały zakon jezuitów zakładał liczne kolegia. Reformacja i religijne spory nie prowadziły w Polsce do wojen religijnych, luteranizm przyjął się wśród mieszczan, szlachta natomiast bardziej skłaniała się ku kalwinizmowi. Mimo edyktów Zygmunta Starego, zakazujących przywożenia do Polski pism różnowierczych, wpływy reformacyjne objęły coraz szersze kręgi, a Polska stała się schronieniem dla cudzoziemskich protestantów. Najbardziej radykalnym i prześladowanym odłamem religijnym byli bracia polscy (arianie), który uformował się w latach 1562-65, po rozłamie kościoła kalwińskiego. Krytyka tradycji Kościoła katolickiego, idea pierwotnego człowieczeństwa Chrystusa, radykalne postulaty społeczne, hasło powrotu do Biblii, stały się przyczyną napaści przeciwników na arian. Bracia polscy pozostawili po sobie świetnie rozwinięte szkolnictwo, dzieła literackie i przekłady Biblii, mieli w swoich szeregach wybitnych naukowców. Na mocy uchwały sejmowej z 1568 r. nakazano arianom zmianę wyznania bądź opuszczenie kraju. W 1570 r., z inicjatywy różnych odłamów reformacyjnych uchwalono tzw. zgodę sandomierską, określającą zasady pokojowej współegzystencji wszystkich wyznań, z wyłączeniem braci polskich. Ogłoszona trzy lata później w 1573 roku konfederacja warszawska głosiła pokój religijny oraz hasła tolerancji.

Bardzo szybko, podobnie jak w innych krajach, rozwijało się polskie drukarstwo. Głównym jego ośrodkiem stał się Kraków, w którym swoje drukarnie założyli m.in. Jan Haller, Florian Ungler, Hieronim Wietor, Łazarz Andrysowicz, jego syn, Jan Januszowski i Maciej Szarffenberg. Działalność wydawniczą prowadzili również arianie (głównie w Pińczowie i Rakowie) oraz inne odłamy wyznaniowe (kalwińska drukarnia w Brześciu). W krakowskich drukarniach ukazał się Statut Łaskiego, Raj duszny Biernata z Lublina, pierwsze wydanie O poprawie Rzeczypospolitej Andrzeja Frycza Modrzewskiego, niektóre utwory Mikołaja Reja oraz większość dzieł Jana Kochanowskiego. Rozwój drukarstwa przyczynił się do ekspansji pisanych dzieł literackich oraz wzrostu czytelnictwa, albowiem ruchliwi drukarze i wydawcy udostępniali w przekładach na język polski liczne romanse, zbiory nowelistyczne itp.

Renesans polski trwał od połowy XV w. do przełomu XVI i XVII. Wyróżnić można cztery fazy rozwoju epoki:

· I: prerenesans (od drugiej połowy XV w. do objęcia tronu przez Zygmunta Starego - 1506). Zwiastunem nowych prądów literackich i umysłowych była twórczość cudzoziemców przybyłych do Polski. Najwybitniejszym z nich był Włoch Filippo Buanaccorsi zwany Kallimachem, który w Polsce znalazł schronienie przed policją papieską. Wśród prekursorów renesansu wymienia się również Jana z Ludziska - astronoma i lekarza, profesora Akademii Krakowskiej, Grzegorza z Sanoka, który udzielił schronienia Kallimachowi, Jana Ostroroga - pisarza politycznego. Kallimach utworzył Nadwiślańskie Towarzystwo Literackie skupiające wielu humanistów krakowskich. Literatura prerenesansu tworzona była głównie w języku łacińskim.

· II: lata 1506-1643. W 1506 roku zaczyna się przebudowa Wawelu, a co za tym idzie, rozbudowa królewskiej kancelarii i wzmożenie kontaktów dyplomatycznych z innymi krajami europejskimi. Na okres pierwszych dziesięciu lat przypada literacka działalność piszących po łacinie poetów: Jana Dantyszka, Klemensa Janicjusza i Andrzeja Krzyckiego, rozwój drukarstwa oraz działalność tworzącego w języku ojczystym pisarza Biernata z Lublina. W 1543 r. ukazało się pośmiertnie rewolucyjne dzieło Mikołaja Kopernika O obrotach sfer niebieskich. W tym samym roku wydana została Krótka rozprawa… Mikołaja Reja.

· III: lata 1543-84. Na okres ten przypada najbujniejszy rozkwit literatury polskiej, wyznaczony twórczością Jana Kochanowskiego, Mikołaja Reja, Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Stanisława Orzechowskiego, Łukasza Górnickiego, Sępa Szarzyńskiego. Datę śmierci Kochanowskiego - rok 1584 - uważa się za koniec tego okresu.

· IV: lata 1584-1629. Ostatnia faza rozwoju renesansu nie posiada znamion schyłkowości. Mimo iż największy poeta epoki już nie żył, jego następcy kontynuowali tradycje renesansowe i antyczne. Ostatnim wybitnym poetą odrodzenia polskiego jest Szymon Szymonowic, którego śmierć w 1629 r. kończy epokę renesansu w Polsce.

W sztukach plastycznych odrodzenia, architekturze, rzeźbie i malarstwie, zaznaczyły się w Polsce duże wpływy włoskie. Wiązało się to z działalnością włoskich artystów przyjeżdżających na ziemie polskie. To tutaj, dzięki mecenatowi, mogli tworzyć wielkie dzieła, a szczególną rolę odgrywał ośrodek krakowski. Przybyły z Węgier Franciszek Florentczyk dokonał w latach 1502-05 przebudowy grobowca Jana Olbrachta w nowym duchu renesansowym. Prace na Wawelu kontynuował z Bartłomiejem Bereccim i Benedyktem Sandomierzaninem, dokonując w latach 1507-36 przebudowy zamku wawelskiego w duchu renesansowym. Przebudowany dziedziniec otrzymał arkady na piętrach i marmurowe schody. Sala Poselska otrzymała wspaniały kasetonowy sufit, a w innych pomieszczeniach przebudowano okna i drzwi, dodając charakterystyczne freski. Perłą architektury renesansowej jest kaplica Zygmuntowska - dzieło Berecciego, w której znaleźli miejsce wiecznego spoczynku dwaj ostatni władcy z dynastii Jagiellonów. Magnaci duchowni i świeccy próbowali naśladować królów, stąd też wiek XVI przyniósł przebudowę i budowę wielu wspaniałych siedzib magnackich: w Pieskowej Skale Stanisława Szafrańca czy Baranowie Leszczyńskich.

Obok budownictwa rezydencjalnego - zamków i pałaców, w Krakowie pod kierunkiem Jana Marii Padovano przebudowano Sukiennice, dodając attykę, która zakrywa dach. Zbudowano i przebudowano wiele kamienic, siedzib magnackich i mieszczańskich. Poznań otrzymał renesansowy ratusz, dzieło Giovanniego Batisty di Quadro, który stał się wzorem dla innych budowli tego typu.

Rzeźba znalazła zastosowanie w domach mieszczańskich, szlacheckich i w kościołach jako rzeźba nagrobna. Szczególnie piękne i charakterystyczne są rzeźby nagrobne biskupów Tomickiego i Gamrata w katedrze wawelskiej dłuta J. M. Padovano. Wyjątkowe uznanie zdobył Polak Jan Michałowicz z Urzędowa, twórca rzeźb nagrobnych w Krakowie i Poznaniu.

W malarstwie zaznaczał się jeszcze duży wpływ gotyku. Kodeks Behema, iluminowany przez nieznanego twórcę niemieckiego, powstał pod wpływem sztuki dawnego okresu. W Krakowie osiadł Hans Dürer, brat słynnego Albrechta, nadworny malarz królewski. W drugiej połowie XVI wieku technika portretowa unowocześniona została przez twórcę portretów Batorego, Mikołaja Kobera.

Fragment dziedzińca wawelskiego - krużganki renesansowe, głowice kolumn

Strop kasetonowy

Front renesansowej kamieniczki w Kazimierzu nad Wisłą

Renesansowe obramowania okien i drzwi