urbanizacja

szeroko pojęty proces polegający na zwiększaniu roli miast w stosunku do obszarów wiejskich. Może zachodzić poprzez: rozbudowę miast już istniejących, zakładanie całkiem nowych miast, przekształcanie dużych wsi w miasta, administracyjne przyłączanie obszarów wiejskich do miast, tworzenie specyficznych obszarów stref podmiejskich. Proces urbanizacji w coraz większym stopniu polega też na zacieraniu istniejących kiedyś, głębokich różnic między miastem a wsią, poprzez stopniowe upodabnianie osiedli wiejskich do miast pod względem warunków bytowych i społecznych, takich jak m.in.: wyposażenie wsi w tzw. infrastrukturę techniczną (np. elektryfikacja, gazyfikacja, ujęcia wody, telefonizacja, punkty naprawcze); rozwinięcie sieci komunikacji lokalnej i pozalokalnej (np. drogi); udostępnianie wsi wyposażenia socjalnego (np. ośrodek zdrowia, szkoła, przedszkole, ośrodki handlowe, domy spokojnej starości itp.). Poziom procesów urbanizacji na danym obszarze czy w państwie zależy głównie od stopnia rozwoju społeczno-gospodarczego regionu (bardziej zaawansowany w krajach wysoko rozwiniętych).

Podstawową wielkością obrazującą zaawansowanie procesów urbanizacyjnych jest współczynnik (wskaźnik) urbanizacji. Jest to procentowy udział ludności miejskiej w ogólnej liczbie ludności określonego obszaru (państwa, regionu, województwa, powiatu). Na świecie wielkość tego współczynnika jest bardzo zróżnicowana.

Widoczna jest wyraźna zależność tego współczynnika od poziomu rozwoju gospodarczego państwa. Najwyższe wartości osiąga on w państwach wysoko rozwiniętych (Wielka Brytania, Niemcy, USA), a najniższe w słabo rozwiniętych państwach Afryki i Azji, w których gospodarce dominuje rolnictwo.

W geografii osadnictwa wyróżnia się 4 fazy procesów urbanizacyjnych:

• urbanizacja - cechująca się wzrostem koncentracji ludności w miastach, a następnie aglomeracjach miejskich. Koncentracja ludności związana jest z rozwojem przemysłu, usług oraz infrastruktury technicznej;
• suburbanizacja - charakteryzująca się odpływem ludności z centralnych obszarów aglomeracji miejskich na ich peryferie;
• dezurbanizacja - w fazie tej ludność odpływa również z obszarów peryferyjnych na tereny jeszcze bardziej oddalone. Dzieje się tak wtedy, gdy przemysł przestaje być główną funkcją miastotwórczą, a stają się nią usługi;
• reurbanizacja - zachodzi wyłącznie w krajach wysoko rozwiniętych. Nie zwiększa się już wtedy współczynnik urbanizacji, ale powstają rozległe obszary zurbanizowane (megalopolis) i upowszechnia się miejski styl życia.

Na różnych kontynentach odmiennie przebiegały procesy urbanizacyjne. W związku z tym można wymienić 4 typy przebiegu tych procesów:

Typ europejski - pierwsze miasta powstawały jako miejsca wymiany towarów. Najczęściej działo się to przy szlakach komunikacyjnych na pograniczu krain o odmiennych cechach środowiska przyrodniczego. Dzięki temu można było dostarczać różnorodne produkty podlegające wymianie handlowej. Zazwyczaj miasta te pełniły również funkcje administracyjne. W XIX wieku głównym czynnikiem miastotwórczym stał się przemysł, a następnie transport i usługi. Wokół dawnych centrów urbanistycznych tworzyły się nowe dzielnice - miasta rozrastały się. W miejscach wydobycia surowców mineralnych powstawały konurbacje. Obecnie wiele miast Europy przeżywa fazę dezurbanizacji.

Typ kolonialno-europejski - dominuje w krajach wysoko rozwiniętych zamieszkanych przez ludność pochodzenia europejskiego (USA, Kanada, Australia, Nowa Zelandia). Miasta tam powstałe nie mają wielowiekowej tradycji. Zalążkami miast były miejsca koncentracji ludności napływającej z Europy, dlatego najczęściej były to wybrzeża. Miasta powstawały na terenach o dobrych warunkach przyrodniczych. Podobnie jak w Europie głównym czynnikiem miastotwórczym prowadzącym do rozrostu miast był przemysł, a następnie transport i usługi. Współczynnik urbanizacji jest duży. Właśnie ten typ urbanizacji wytworzył ogromne struktury miejskie - megalopolis. Mimo to w Kanadzie i Australii istnieją obszary prawie bezludne, pozbawione sieci miejskiej.

Typ japoński - występuje w państwach wysoko rozwiniętych zamieszkanych przez ludność inną niż europejska (Japonia, Hongkong, Singapur). Miasta posiadają wielowiekową tradycję, ale w szczególnie intensywnie rozwijały się dopiero w XX wieku. Głównym czynnikiem miastotwórczym był przemysł, a następnie usługi. Również w tym typie powstają rozległe konurbacje, a w Japonii - megalopolis.

Typ urbanizacji państw rozwijających się - ogromny rozwój wielkich miast nastąpił w drugiej połowie XX wieku. Miasta te przyciągają ogromne rzesze ubogiej ludności wiejskiej poszukującej pracy. Prowadzi to do powstawania wokół miast dzielnic nędzy - slumsów, w których panuje ogromne bezrobocie i przestępczość. Slumsy z reguły nie posiadają elementarnej infrastruktury komunalnej takiej jak wodociągi i kanalizacja.