najbardziej zewnętrzna, zwietrzała część litosfery składająca się z
luźnych cząstek organicznych i mineralnych, powietrza oraz wilgoci.
Pod wpływem żyjących w niej i na niej organizmów, w glebie zachodzą
przemiany cząstek organicznych w mineralne i odwrotnie.
strefy glebowe na ziemi
- · Proces glebotwórczy: W procesie tworzenia się gleby można
wyróżnić klika etapów:
- wietrzenie skał - proces przygotowawczy, prowadzący do rozpadu i
rozkładu skały litej i powstania zwietrzeliny, która jest niezbędna
do utworzenia gleby. W niektórych glebach luźne cząstki mineralne
powstały w wyniku innych procesów (np. lessowy pył kwarcowy został
nawiany przez wiatr lub namuły rzeczne naniesione przez wodę
rzeczną).
- humifikacja - proces tworzenia się próchnicy ze szczątków
organicznych. Powstaje ona przy udziale mikroorganizmów (bakterii,
grzybów). Ilość próchnicy w glebie decyduje o jej żyzności.
Najlepsze warunki do tworzenia próchnicy posiadają trawiaste
obszary stepowe.
- migracja cząstek glebowych - przemieszczanie się cząstek
glebowych związane z wsiąkaniem wody. Wytwarzają się wówczas
poziomy (warstwy) charakterystyczne dla danego typu gleby.
- · Większość gleb posiada następujące poziomy (warstwy) glebowe:
- poziom próchniczy - znajduje się w nim większość cząstek
organicznych. Jego grubość oraz zawartość próchnicy przesądza o
żyzności gleby.
- poziom wymywania (eluwialny) - warstwa, z której wsiąkająca woda
wypłukała niektóre cząstki mineralne i organiczne, a następnie
osadziła je niżej.
- poziom wmywania (iluwialny) - warstwa z większą ilością cząstek
mineralnych i organicznych osadzonych przez wsiąkającą wodę.
Cząstki te zostały wypłukane z wyższych poziomów i tutaj osadzone.
- skała macierzysta - skała, na której wytworzyła się gleba. Często
decyduje o rodzaju gleby i jej przydatności dla rolnictwa.
W różnych typach gleb mogą występować inne poziomy glebowe,
charakterystyczne tylko dla nich (np. poziom glejowy w glebach
bagiennych, czy poziom brunatnienia w glebach brunatnych).
Ważną cechą gleby jest jej odczyn (kwaśny, obojętny lub zasadowy). Od niego jest uzależniony
charakter roślinności wegetującej na danej glebie. W rolnictwie
ustalenie odczynu gleby pozwala na planowanie zabiegów
agrotechnicznych (najczęściej jest to odkwaszanie).
Odczyn i struktura gleby, zawartość próchnicy oraz stosunki wodne
decydują o żyzności gleby. Żyzność jest to potencjalna możliwość gleby do dostarczenia
roślinności niezbędnych składników organicznych i mineralnych.
Dzięki odpowiednim zabiegom agrotechnicznym (nawożenie, meliorację)
można zwiększyć żyzność gleby. Pojęcie urodzajności gleby oznacza rzeczywistą zdolność gleby do wytwarzania na niej
masy roślinnej. Składa się na nią naturalna żyzność gleby oraz
elementy podnoszące jej produktywność. Ze względu na możliwości
produktywne wprowadzono klasy bonitacyjne gleb. W Polsce wyróżnia się 6 klas bonitacyjnych.
Niewłaściwa uprawa może doprowadzić do degradacji gleby, czyli
spadku jej żyzności. Najgroźniejszym zjawiskiem degradującym jest erozja gleby. Spowodowana jest zmywaniem przez wody opadowe cząstek glebowych na
terenach pochyłych. Narażone są na nią wylesione tereny górskie
zajęte pod uprawę (szczególnie roślin okopowych). Aby
przeciwdziałać erozji gleb stosuje się np. orkę w poprzek stoku,
pozostawia się miedze lub buduje specjalne progi zatrzymujące
spływającą wodę.
- · Gleby astrefowe: gleby, których występowanie nie jest uzależnione
bezpośrednio od strefy klimatycznej. W ich przypadku głównym
czynnikiem glebotwórczym jest rodzaj skały macierzystej, stosunki
wodne lub ukształtowanie powierzchni.
- Przykłady gleb astrefowych:
- rędziny powstają na skałach węglanowych i siarczanowych
(wapieniu, kredzie, gipsie). Są glebami żyznymi, zasobnymi w
próchnicę, o lekko zasadowym odczynie.
- czarne ziemie - są to gleby pobagienne, powstałe na odwodnionych
osadach bagiennych lub jeziornych. Posiadają gruby poziom
próchniczy i w związku z tym są bardzo żyzne.
- gleby wulkaniczne - rozwijają się na skałach pochodzenia
wulkanicznego (tufach, popiołach i skałach magmowych wylewnych).
- gleby bagienne - tworzą się w warunkach nadmiernej wilgotności,
przy udziale roślinności bagiennej. Podobnie jak w glebach
tundrowych występuje w nich poziom glejowy. Jedną z odmian gleb
bagiennych są gleby torfowe. Po ich osuszeniu powstają gleby
murszowe.
- mady - tworzą się w dolinach i deltach rzecznych. Skałą
macierzystą są dla nich namuły rzeczne. Przeważnie są żyzne.
- gleby górskie - są to gleby inicjalne, w początkowym stadium
rozwoju. Zimny klimat i duże stromości nie sprzyjają tworzeniu się
gleby. Zawierają duże ilości rumoszu skalnego i praktycznie nie
zawierają próchnicy.
