proces geologiczny prowadzący do rozpadu i rozkładu skał litych i
przekształcaniu ich w skały luźne zwane zwietrzeliną. Wietrzenie skał może być fizyczne, chemiczne i biologiczne.
· Wietrzenie fizyczne (mechaniczne) prowadzi do rozpadu skały bez zmiany jej składu
chemicznego. Najczęściej zachodzi na obszarach pozbawionych
roślinności, przy częstych zmianach temperatury i wilgotności. W
zależności od czynnika wywołującego rozpad skały, wyróżnia się:
- wietrzenie mrozowe (zamróz, kongelacja) - rozpad skały pod
wpływem wody zamarzającej w szczelinach skalnych. Woda podczas
zamarzania zwiększa swoją objętość, rozsadzając skałę. Ten typ
wietrzenia najintensywniej zachodzi wówczas, gdy temperatura
powietrza oscyluje wokół 0°C (woda często zamarza i rozmarza).
Produktem wietrzenia są różnej wielkości ostrokrawędziste odłamki
skalne. Jest to tzw. gruz. W górach powstają rumowiska skalne oraz
gołoborza. Produktem wietrzenia mrozowego może być również pył.
Woda zamarzająca w mikroszczelinach ziaren piasku powoduje ich
rozpad na drobniejsze cząsteczki pyłu;
- wietrzenie insolacyjne (termiczne) - w tym typie wietrzenia
przyczyną rozpadu skały są zmiany jej temperatury. Jest
charakterystyczne dla klimatów gorących i suchych, o dużych
amplitudach dobowych temperatury powietrza. Może występować w dwóch
formach:
- rozpad ziarnisty zachodzi w skałach, których minerały mają różną
rozszerzalność cieplną. Następuje nierównomierne rozszerzanie się i
kurczenie minerałów. Powoduje to jej rozpad na drobne ziarna;
- łuszczenie się skały (wietrzenie skorupowe) polega na odrywaniu
się przypowierzchniowej warstwy skały, która jest najbardziej
narażona na zmiany temperatury.
Szczegółowe badania wykazały, że przy wietrzeniu insolacyjnym
niezbędna jest obecność wody.
- wietrzenie solne (eskudacja) - zachodzi również w klimatach
gorących i suchych. Sól krystalizująca w szczelinach skalnych
zwiększa swoją objętość, co może prowadzić do rozpadu skały. Sole
krystalizujące na powierzchni gruntu tworzą różnego rodzaju polewy
i skorupy zwane lakierem pustynnym.
- wietrzenie ilaste (deflokulacja) - zachodzi pod wpływem
nasiąkania wodą skał ilastych. Są to skały osadowe okruchowe.
Okruchy te są bardzo małe. Skały ilaste pod wpływem wody pęcznieją.
Wyparowanie wody jest przyczyną ich kurczenia się i powstawania
szczelin.
· Wietrzenie chemiczne prowadzi do rozkładu skały wraz ze zmianą składu chemicznego
minerałów, z których zbudowana jest skała. Warunkiem niezbędnym
tego typu wietrzenia jest obecność wody. Najczęściej jest to woda
opadowa. Pod jej wpływem w skałach zachodzą reakcje chemiczne
prowadzące do ich rozkładu:
- rozpuszczanie (solucja) - niektóre ze skał rozpuszczają się
całkowicie (chlorki, gipsy, wapienie, dolomity). Inne ulegają
częściowemu rozpuszczaniu (margle, piaskowce, których spoiwem jest
węglan wapnia).
- hydroliza - rozkład minerałów na część zasadową i kwaśną.
Przykładem może być rozkład skaleni prowadzący do kaolinizacji lub
laterytyzacji. W warunkach klimatu gorącego wilgotnego skalenie pod
wpływem wody i dwutlenku węgla przeobrażają się w kaolinit.
Natomiast w klimacie gorącym okresowo suchym skały zawierające
skalenie tworzą czerwone zwietrzeliny laterytowe o dużej zawartości
wodorotlenku glinu i żelaza.
- uwodnienie (hydracja) - przemiana minerałów bezwodnych w słabo
uwodnione. Np. przemiana anhydrytu w gips lub hematytu w limonit.
- uwęglanowienie (karbonatyzacja) - przekształcanie minerałów w
węglany. Temu procesowi podlegają głównie krzemiany i
glinokrzemiany.
- utlenienie (oksydacja) - reakcja łączenia się minerałów z tlenem.
Np. zamiana siarczków na siarczany, magnetytu na hematyt.
· Wietrzenie biologiczne to rozpad i rozkład skały pod wpływem bezpośredniego lub
pośredniego działania organizmów żywych. Przykłady wietrzenia
biologicznego:
- mechaniczne oddziaływanie korzeni roślin (szczególnie drzew),
wciskających się w szczeliny skalne;
- chemiczne działanie różnych substancji będących wynikiem funkcji
życiowych roślin i zwierząt (odchody, kwasy organiczne);
- bezpośrednie i pośrednie oddziaływanie zwierząt ryjących.
Pośrednie działanie polega na przedostawaniu się wody przez nory i
korytarze zwierząt ryjących. Wzmaga się w ten sposób wietrzenie
chemiczne;
- działanie bakterii. Przykładem jest przemiana gipsu w siarkę pod
wpływem bakterii beztlenowych.
