przyrost naturalny ludności

wskaźnik demograficzny wykazujący różnicę między liczbą urodzeń żywych a liczbą zgonów na danym obszarze dla określonej jednostki czasu (najczęściej roku). Dla porównań statystycznych wyraża się go w promilach (na tysiąc) w stosunku do ogółu ludności. Jeżeli jest dodatni, oznacza przewagę liczby urodzeń nad liczbą zgonów. Jeżeli jest ujemny, oznacza przewagę liczby zgonów nad liczbą urodzeń. Generalnie, przyrost naturalny jest wysoki w państwach ubogich i gospodarczo zacofanych, natomiast zbliżony do zera i ujemny w państwach o wysokim rozwoju społeczno-gospodarczym, co stanowi problem starości demograficznej (wzrastającego udziału w społeczeństwie ludzi starych). Przyrost naturalny, jako wyraz ruchu naturalnego ludności, wpływa na poziom przyrostu rzeczywistego danego obszaru. Na poziom przyrostu naturalnego natomiast mają wpływ procesy gospodarcze, społeczne, urbanizacja, ale również czynniki ekstremalne jak np. wojny czy epidemie śmiertelnych chorób.

Wyraźnie największą dynamikę przyrostu naturalnego wykazują Afryka, Ameryka Łacińska i Azja, natomiast najmniejszą Europa.

Kraje słabo rozwinięte cechują się wysokimi wskaźnikami przyrostu naturalnego. Wynikają one z utrzymywania się dużej liczby urodzeń ze względów demograficznych i kulturowych, takich jak:

• duża liczba młodych kobiet będących w wieku rozrodczym;
• duża dzietność rodzin, będąca wynikiem tradycyjnego modelu rodziny;
• niewielki dostęp do środków antykoncepcyjnych.

Odwrotna sytuacja ma miejsce w krajach wysoko rozwiniętych, dlatego stopa urodzeń i związany z nią przyrost naturalny są małe.

W demografii wyróżnia się 5 faz rozwoju demograficznego społeczeństw:

1. Stopa urodzeń i stopa zgonów utrzymują się na bardzo wysokim poziomie. Jedna kobieta w czasie swego życia rodzi przeciętnie 6 i więcej dzieci (jest to tzw. współczynnik dzietności kobiet w wieku rozrodczym). Duża stopa zgonów wywołana jest przez ogólne zacofanie populacji, słabą opiekę medyczną i złe warunki życiowe. W efekcie przyrost naturalny jest niewielki. Przeciętna długość życia nie przekracza 45 lat. W tej fazie są niektóre słabo rozwinięte kraje afrykańskie.
2. Stopa urodzeń wciąż pozostaje wysoka. Wiele kobiet jest w wieku rozrodczym. Jest to pozostałość po 1 fazie. Współczynnik dzietności kobiet kształtuje się na poziomie 4,5-6 dzieci na 1 kobietę. W dalszym ciągu dominuje model rodziny wielodzietnej. Stopa zgonów gwałtownie spada. Spowodowane jest to polepszeniem warunków życia i lepszą opieką medyczną. Gwałtownie wzrasta przyrost naturalny, osiągając wartości powyżej 20‰. Faza ta często nosi nazwę eksplozji demograficznej. Obecnie w tej fazie znajdują się takie państwa jak RPA, Nigeria czy Meksyk.
3. W tej fazie spada wysokość stopy urodzeń. Średnia dzietność kobiet wynosi 3-4,5 dzieci na 1 kobietę. Spada również wysokość stopy zgonów, lecz spadek ten jest mniejszy. W efekcie zmniejsza się przyrost naturalny. Przeciętna długość życia dochodzi do 65 lat. Na tym poziomie są takie państwa jak Chiny, Turcja czy Argentyna.
4. W dalszym ciągu spada stopa urodzeń, a stopa zgonów stabilizuje się na niskim poziomie. Przyrost naturalny jest niewielki. Średnia dzietność kobiet zmniejsza się poniżej 3 dzieci na 1 kobietę. Związane jest to ze zmianą modelu rodziny na mniej dzietny, charakterystyczny dla społeczeństw bogatych. Średnia długość życia przekracza 65 lat. Przykładem takiego państwa może być Polska, Japonia, Francja czy Norwegia.
5. W tej fazie może występować zjawisko ubytku demograficznego, które zachodzi wtedy, gdy stopa zgonów przewyższa stopę urodzeń (np. Węgry, Rosja, Ukraina).

Wskaźniki przyrostu naturalnego w ujęciu kontynentalnym (lata 1990-1995)

Zróżnicowanie przyrostu naturalnego na świecie