Pisarz polityczny, twórca Kuźnicy Kołłątajowskiej, pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej. Zdobył wszechstronne wykształcenie (doktor praw i teologii). Był działaczem Komisji Edukacji Narodowej, z jej ramienia zajmował się reformą i unowocześnieniem Akademii Krakowskiej, a następnie kierował tą uczelnią. Dzięki niemu język polski stał się językiem wykładowym. W czasie obrad Sejmu Wielkiego był zwolennikiem patriotycznego obozu reformatorów polskiego oświecenia. Stworzył wtedy ośrodek propagandy patriotów, znany jako Kuźnica Kołłątajowska. Był jednym z współtwórców Konstytucji 3 maja.
W dorobku literackim Kołłątaja znalazły się m.in. traktaty polityczne i społeczne Do Stanisława Małachowskiego, o przyszłym sejmie Anonima listów kilka (cz. 1-3 1788-99), Prawo polityczne narodu polskiego, czyli układ rządu Rzeczpospolitej (1791), Uwagi nad teraźniejszym położeniem tej części ziemi polskiej, którą od pokoju tylżyckiego zaczęto zwać Księstwem
warszawskim (1809), Porządek fizyczno-moralny (1810), Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego... (1842).