wiatr

postępowy, strumieniowy ruch powietrza w troposferze wywołany różnicą ciśnienia atmosferycznego. Wiatr zawsze wieje od wyżu do niżu. Na poruszające się powietrze ma również wpływ siła Coriolisa. Powoduje ona zmianę kierunku wiania wiatru. (rys. 43a, 43b)

Niekiedy wiatry wiejące wokół niżów barycznych osiągają bardzo duże prędkości. Najczęściej tworzą się nad ciepłymi wodami oceanów między 5 a 25° szerokości geograficznej (cyklon, tajfun, huragan, willy-willy). Rzadziej tworzą się nad lądami (tornado, trąba powietrzna).

Wiatry można podzielić na:

stałe - np. pasaty,
sezonowe (okresowe) - np. monsuny,
nieokresowe - np. fen.

W zależności od wielkości obszaru, na którym występują, można je podzielić na strefowe i lokalne.

Niszcząca działalność wiatru: działalność zewnętrznych czynników rzeźbotwórczych można podzielić na trzy etapy: niszczenie, transport i akumulacja. Na obszarach suchych i półsuchych jednym z najważniejszych czynników kształtujących rzeźbę terenu jest wiatr. Powstała w jej wyniku rzeźba terenu określana jest jako eoliczna (Eol to w mitologii greckiej władca wiatrów).

Niszcząca działalność wiatru może przejawiać się jako deflacja czyli wywiewanie. Deflacja na obszarach pustynnych trwa aż do momentu, gdy cały drobny materiał (pył, piasek) zostanie wywiany. Pozostałe na miejscu większe okruchy skalne noszą nazwę bruku pustynnego. Zagłębienia terenu powstałe w miejscu wywianego materiału to rynny lub misy deflacyjne.

Innym rodzajem niszczącej działalności wiatru jest korazja lub erozja eoliczna. Jest to niszczenie powierzchni skały okruchami skalnymi (głównie piaskiem), niesionymi przez wiatr. Powstają wówczas formy korazyjne takie jak:

wygłady wiatrowe - powierzchnia skały litej zostaje wygładzona przez drobny materiał skalny;
graniaki - są to kamienie, których powierzchnia jest oszlifowana wskutek korazji. Najpierw szlifowana jest jedna powierzchnia. Po zmianie ułożenia kamienia mogą powstawać następne oszlifowane powierzchnie. Powierzchnie te są oddzielone od siebie wyraźnymi krawędziami;
grzyby skalne - formy skalne w kształcie grzyba intensywnie niszczone u swej podstawy. Podstawa grzyba jest bardziej niszczona przez korazję, ponieważ większość materiału skalnego jest niesiona przez wiatr tuż nad gruntem;
nisze korazyjne - wyraźne zagłębienia u podstawy ścian skalnych powstające na tej samej zasadzie co grzyby skalne.

Budująca działalność wiatru: najbardziej charakterystycznymi formami terenu powstałymi wskutek akumulacji eolicznej są wydmy. Są to piaszczyste wzniesienia o asymetrycznych stokach. Strona dowietrzna wydmy jest łagodna (nachylona pod kątem 3-10°). Wiatr przesypuje piasek na stronę zawietrzną. Stok zawietrzny jest nachylony pod większym kątem (około 30°). Większość wydm ma kształt półksiężyca lub wału. W zależności od kształtu wyróżnia się wydmy:

barchan - wydma w kształcie półksiężyca charakterystyczna dla obszarów suchych. Ułożenie rogów półksiężyca jest zgodne z kierunkiem wiatru. Dzieje się tak dlatego, że po bokach wydmy jest mniej piasku niż w części środkowej i boki wydmy szybciej się przemieszczają.
wydma wałowa podłużna - występuje również na obszarach suchych. Powstaje przez połączenie się barchanów. Barchany są ułożone jeden za drugim. Tworzy się w ten sposób podłużny wał równoległy do kierunku wiatru.
wydma paraboliczna - ma kształt asymetrycznego półksiężyca, lecz jego rogi skierowane są w stronę przeciwną niż w barchanie. Jest to wydma występująca w warunkach bardziej wilgotnych. Rogi wydmy są bardziej wilgotne lub nawet zajęte przez roślinność. Dlatego pozostają w tyle za środkową częścią wydmy, która przemieszcza się swobodnie. Niektórzy geomorfolodzy wyróżniają podobną do wydmy parabolicznej wydmę łukową. Wydma łukowa ma kształt symetrycznego półksiężyca z rogami skierowanymi przeciwnie do kierunku wiatru.
wydma wałowa poprzeczna - ma kształt wału prostopadłego do kierunku wiania wiatru. Może powstać wtedy, gdy barchany lub wydmy paraboliczne łączą się ze sobą ramionami.

W wyniku akumulacji eolicznej powstają również pokrywy lessowe. Less jest zwięzłą skałą osadową okruchową, zbudowaną z pyłu (głównie kwarcowego). Pył ten wytworzył się na przedpolu lodowca, gdzie miało miejsce intensywne wietrzenie mrozowe. Zawsze na obszarach zlodowaconych powstają wyże termiczne, od których wieją wiatry. Wiatr porywa cząsteczki pyłu i osadza je w pewnej odległości od lodowca. Pokrywy lessowe mogą powstawać również wskutek osadzania przez wiatr pyłów pustynnych.