Ogólna charakterystyka stanu szlacheckiego.

W Polsce w XVI wieku dominującą rolę odgrywał stan szlachecki, mimo tego, iż szlachta stanowiła tak naprawdę niecałe 10% ogółu społeczeństwa. Szlachta nie tworzyła w tamtym okresie jednolitej grupy społecznej. W jej łonie istniało dość silne zróżnicowanie majątkowe. Szlachta, która posiadała dobra ziemskie, zwana była posesjonatami. Ci zaś, który ich nie posiadali nazywano szlachtą służebną - szlachtą gołotą. Występowała także szlachta zagrodowa, czyli taka która sama uprawiała ziemię. Mimo tego nawet najbiedniejszy przedstawiciel stanu szlacheckiego szlachta miała pełnie praw politycznych, stąd bardzo popularne jak na tamte czasy powiedzenie "szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie". Najmniej liczną, ale najsilniejszą ekonomicznie warstwę wśród szlachty stanowiła magnateria (magnaci).

Przynależność do stanu szlacheckiego określona była przez kilka czynników: posiadanie dóbr na prawie rycerskim, wykonywanie jurysdykcji nad poddanymi, herby, nazwisko rodowe oraz służba rycerska, czyli podstawowy obowiązek wobec państwa (tzw. pospolite ruszenie).

Przyleje szlacheckie.

Przywilej to akt prawny, który był adresowany do stanu lub do kilku stanów, w którym monarcha jednostronnie zwalniał te grupę od niektórych obowiązków na rzecz państwa lub nadawał im szczególne uprawnienia. W Polsce szczególne znaczenie miały tzw. przywileje generalne - nadawane szlachcie w całym kraju.

W ciągu XIV i XV wieku szlachta uzyskała szereg przywilejów, która sprawiły, iż jej stan stał się stanem uprzywilejowanym. Były to następujące przywileje: przywilej koszycki, wydany przez Ludwika Węgierskiego w 1374 roku w Koszycach; przywilej piotrkowski, wydany przez Władysława Jagiełłę w 1388 roku w Piotrkowie; przywilej czerwiński, wydany przez Władysława Jagiełłę w 1422 roku; przywilej warecki, wydany przez Władysława Jagiełłę w 1423 roku w Warcie; przywileje jedleńsko-krakowskie, wydane przez Władysław Jagiełłę w Jedlni w 1430 i w Krakowie w 1433 roku; przywileje cerekwicko-nieszawskie, wydana przez króla Kazimierza Jagiellończyka; przywilej piotrkowski, wydany przez Jana Olbrachta w 1496 roku; przywilej mielnicki, wydany w 1501 roku przez Aleksandra w Mielniku; przywilej piotrkowski wydany przez Aleksandra w Piotrkowie w 1504 roku oraz "Konstytucja Nihil nowi" wydana w 1505 roku przez Aleksandra w Radomiu. Jej najważniejsze postanowienie brzmiało następująco: "nic nowego nie można postanowić w dziedzinie prawodawstwa i skarbu bez zgody obu izb (sejm walny)". Wszystkie powyższe przywileje szlacheckie spowodowały iż, tylko stan szlachecki posiadłą szereg takich praw jak: nietykalność majątkową i osobistą, jurysdykcję nad poddanymi i ograniczenie ich wolności, prawo do wyboru króla, obciążenie chłopów pańszczyzną, prawo do reprezentacji (sejmiki i sejm walny) oraz prawo do piastowania wysokich urzędów państwowych i kościelnych.

Sejm Walny.

W 1493 roku wyodrębniły się dwie izby parlamentu izba poselska i izba senacka. Za panowania króla Jana Olbrachta został zwołany po raz pierwszy Sejm Walny, jako ogólnopolskie przedstawicielstwo sejmików ziemskich. Rada królewska przekształciła się z senat. Od tego czasu mamy do czynienia z tzw. trzema stanami sejmującymi, które tworzyły: król, senat i izba poselska. Sejmy te były początkowo zwoływane nieregularnie. Dopiero postanowienia zawarte w "Artykułach henrykowskich", nakazywały zwoływania sejmu co 2 lata. Sejmy w ówczesnym państwie polskim dzieliły się na: sejmy zwyczajne (ordynaryjne), które trwały nie dłużej niż 6 tygodni i sejmy nadzwyczajne (ekstraordynaryjne), które były zwoływane tylko w razie takiej potrzeby i trwały nie dłużej niż 2 tygodnie. Sejm Walny posiadał szereg uprawnień. Do najważniejszych nich należały: nakładanie podatków, zwoływanie pospolitego ruszenia, udzielanie prawa łaski i amnestii, zawieranie traktatów pokojowych i sojuszniczych, kontrola króla oraz przyjmowanie poselstw.

Izba poselska był atak naprawdę reprezentacja sejmików ziemskich. Posłowie na Sejm Walny byli wybierani na sejmikach przedsejmowych i obowiązywała ich przysięga na instrukcje poselskie. Po zawarciu unii lubelskiej w 1569 roku liczba posłów wynosiła 170 ( w tym 48 z Litwy). W skład tej izby wchodzili tez przedstawiciele miast, czy tzw. abnegaci.

Senat wykształcił się z rady królewskiej. W jego skład wchodzili: arcybiskupi, biskupi katoliccy, wojewodowie i kasztelani oraz przedstawiciele urzędów centralnych. Po zawarciu unii lubelskiej liczba senatorów ustaliła się na 140.

Sejmiki ziemskie.

W demokracji szlacheckiej ogromną rolę odgrywały także sejmiki ziemskie. Było ich kilka rodzajów: sejmiki przedsejmowe - wybierały posłów na sejm walny i układały dla nich instrukcje; sejmiki relacyjne - wysłuchiwały sprawozdań poselskich z działalności posłów w izbie poselskiej; sejmiki elekcyjne, na których wybierano kandydatów na opróżniony urząd sędziego ziemskiego; sejmiki kapturowe, które funkcjonowały w czasie bezkrólewia, powoływały one własną konfederację i sąd kapturowy; sejmiki deputackie, działające od 1578 roku i wybierające swego przedstawiciela do Trybunału Koronnego oraz sejmiki gospodarcze, na których podejmowano decyzje w sprawach ekonomicznych.

Liberum veto (nie pozwalam).

Na sejmach uchwały były podejmowane jednomyślnie. Liberum veto było w praktyce po raz pierwszy zastosowane przez posła z Upity - Władysława Sicińskiego w 1652 roku na życzenie Janusza Radziwiłła. Oznaczało ono, iż nie można było uchwalić żadnej ustawy w przypadku sprzeciwu choćby jednego posła. W 1669 roku po raz pierwszy w historii zerwano sejm przed upływem jego terminu. Zrywanie sejmów stało się dość powszechne. Prowadziło to do całkowitego paraliżu organów państwa i przybliżało je do upadku.

Dwa etapy w wykształcaniu się ustroju państwowego.

W wykształcaniu się ustroju państwa (demokracji szlacheckiej) można wyróżnić dwa etapy. Pierwszy obejmował lata 1454-1505 i był okresem w którym wydano najważniejsze przywileje oraz powstał sejm i ustaliły się jego kompetencje. Drugi okres obejmował lata 15010-1569 i był on okresem funkcjonowania ruchu egzekucyjnego. Ruch ten powstał w obozie średniej szlachty i dotyczył egzekucji dóbr i praw. Do czołowych przedstawicieli tego ruchu zaliczano: Hieronima Ossolińskiego, Mikołaja Siennickiego oraz Rafała Leszczyńskiego. Do najważniejszych zaś osiągnięć samego ruchu zalicza się: spis dóbr koronnych, egzekucja dóbr, czyli zwrot bezprawnie zabranych królewszczyzn, utworzenie "wojska karcianego", kontrola nad finansami króla. Wszystkie te powyższe osiągnięcia wzmocniły w dość znacznym stopniu pozycje i władzę stanu szlacheckiego.

Demokracja szlachecka polegała między innymi na tym, że realna władza w państwie przeszła w ręce stanu szlacheckiego, podczas gdy w innych krajach budowano absolutyzm. Polska stała się krajem tolerancji religijnej oraz rozwinęła się w tamtym czasie świadomość narodowa. Wszystkie te zmiany należały niewątpliwe do pozytywnych skutków powstania demokracji szlacheckiej.