Polska leży w strefie klimatu przejściowego strefy umiarkowanej ciepłej. Charakteryzuje się częstymi zmianami pogody i wahaniami w długości trwania poszczególnych pór roku. Podstawowe czynniki, które go kształtują to:
- położenie geograficzne,
- sąsiedztwo Morza Bałtyckiego,
- istnienie łańcuchów górskich
- masy powietrza napływające na Polskę.
Masy powietrza, które kształtują klimat w Polsce to:
- powietrze polarno-morskie, napływające z zachodu i występujące przez ok. 60% dni w roku, przynosi zachmurzenie i opady deszczu latem, a także podczas przedzimia i przedwiośnia,
- powietrze polarno-kontynentalne, napływające ze wschodu i występujące przez ok. 30% dni w roku, przynosi słoneczną pogodę zimą lub wiosną,
- powietrze arktyczne, napływające z północy i występujące przez ok. 5% dni w roku, powoduje znaczne spadki temperatury i towarzyszące jej opady śniegu w styczniu i w lutym,
- powietrze zwrotnikowe, napływające z południa i stanowiące ok. 5% dni w roku, pojawia się głównie jesienią i jest odpowiedzialne za słoneczną pogodę podczas tzw. "polskiej złotej jesieni".
Okres wegetacyjny w Polsce trwa przeciętnie 200 dni. Jest to okres, w którym średnia temperatura dobowa jest wyższa od 5oC i możliwy jest wówczas rozwój roślinności. Najdłużej, bo 220 dni, trwa on na Śląsku, najkrócej natomiast na Suwalszczyźnie - 180 dni. Dłuższy okres wegetacyjny pozwala na osiąganie wyższych plonów, urozmaicać strukturę upraw. Łatwiej jest uprawiać międzyplon oraz łatwiej wykonuje się zabiegi agrotechniczne.
Klimat Polski kształtowany jest przez grupę czynników meteorologicznych oraz niemeteorologicznych. Do tych pierwszych zaliczane są:
- rodzaje napływających nad dany obszar mas powietrza,
- położenie frontów atmosferycznych,
- rozmieszczenie ośrodków barycznych (wyżów i niżów).
Czynniki niemeteorologiczne to:
- szerokość geograficzna (determinująca wysokość górowania Słońca),
- dostawa energii słonecznej,
- odległość od zbiorników wodnych,
- wysokość nad poziomem morza,
- rzeźba terenu,
- charakter powierzchni czynnej (podłoża): budowa geologiczna, szata roślinna, wody powierzchniowe, pokrywa śnieżna.
Najważniejsze znaczenie wśród czynników niemeteorologicznych ma usytuowanie zbiorników wodnych (Ocean Atlantycki) i ogromnego obszaru lądowego Europy Wschodniej i Azji.
Pogodę w Polsce kształtują w największym stopniu:
- powietrze polarno-morskie z obszarem źródłowym nad północnym Atlantykiem. Głównym ośrodkiem barycznym jest Niż Islandzki przynoszący latem wzrost zachmurzenia, ochłodzenie, wzrost wilgotności i opady, a zimą ocieplenie, mgły i odwilż;
- powietrze polarno-kontynentalne z obszarem źródłowym nad Europą Wschodnią i Azją. Głównym ośrodkiem barycznym zimą jest Wyż Wschodnioazjatycki przynoszący mroźną, suchą pogodę. Latem powietrze polarno-kontynentalne przynosi suchą, gorącą pogodę.
- powietrze zwrotnikowo-kontynentalne znad Afryki i Azji Mniejszej. Ma wpływ na pogodę latem oraz wczesną jesienią,
- powietrze zwrotnikowo-morskie z głównym ośrodkiem barycznym, jakim jest Wyż Azorski, przynosi latem pogodę gorącą i burzową, a zimą odwilże,
- powietrze arktyczne z obszarem źródłowym nad Morzem Barentsa i Nową Ziemią, kształtowane przez Wyż Arktyczny. Do Polski dociera najczęściej zimą, przynosząc niską temperaturę i opady śniegu oraz wiosną (przymrozki).
Nad terytorium Polski najczęściej napływają polarne masy powietrza (morskie i kontynentalne). Rzadziej napływają masy powietrza zwrotnikowego (morskie i kontynentalne) i arktycznego.
Latem przeważają fronty atmosferyczne polarne, zimą arktyczne (z północy) i polarne (z południa).
Głównymi ośrodkami barycznymi kształtującymi pogodę w Polsce są:
- Niż Islandzki: jest silniejszy zimą,
- Wyż Wschodnioazjatycki zimą i Niż Południowoazjatycki latem,
- Wyż Azorski: stały układ baryczny przynoszący latem masy powietrza zwrotnikowego,
- wyż zwrotnikowy z centrum nad Azją Mniejszą i Afryką (lato i wczesna jesień),
- Wyż Arktyczny (zimne masy powietrza z północy zimą i wiosną).
Przeważającymi kierunkami wiatrów w Polsce są wiatry z sektora zachodniego, stanowiące ok. 60% wszystkich wiatrów. Zimą przeważają natomiast wiatry wschodnie. Oprócz cyrkulacji ogólnej mają w Polsce miejsce wiatry lokalne. Występują np. na wybrzeżu Bałtyku w postaci bryzy lądowej i morskiej oraz w górach jako wiatry typu fenowego (halny), a także wiatry dolinno-górskie.
Temperatura powietrza kształtowana jest w zależności od:
- wysokości Słońca nad horyzontem,
- ukształtowania powierzchni,
- wysokości nad poziomem morza (średnio następuje spadek temperatury o 0,6oC na 100 metrów wysokości),
- rodzajów mas powietrza.
Zimą rozkład temperatury powietrza zbliżony jest do południkowego, wzrastając ze wschodu na zachód. Latem rozkład średniej temperatury powietrza zmienia się na równoleżnikowy. Na taki rozkład temperatur wpływa zbliżony do równoleżnikowego, układ krain geograficznych występujących w Polsce, a także wysokość nad poziomem morza i zdeterminowane tym promieniowanie słoneczne. Średnia roczna temperatura powietrza w Polsce wynosi 7-8oC. Najniższa średnia temperatura notowana jest na Pojezierzu Suwalskim i wynosi 6oC, a najwyższa na Nizinie Śląskiej i Pogórzu Karpackim 8oC.
Najwyższe średnie roczne amplitudy temperatury powietrza występują w Polsce Wschodniej i wynoszą powyżej 23oC. W Polsce Środkowej wynoszą one 21-22oC, a w zachodniej 19oC.
Średnia wysokość opadów w Polsce wynosi 600 mm rocznie. Zależą one głownie od wysokości nad poziomem morza. Największe notuje się w górach: od 1200 do 1500 mm rocznie, na pojezierzach i wyżynach wynoszą one 700-800 mm rocznie, a najniższe są na nizinach (450-550 mm rocznie).
Czynniki kształtujące opady to:
- wysokość nad poziomem morza,
- rzeźba terenu,
- odległość od zbiorników wodnych.
Regionalnie opady są w Polsce bardzo zróżnicowane. W Polsce Centralnej i w Wielkopolsce są najniższe i nie przekraczają 500 mm rocznie. Nieco wyższe są na Wyżynach i Pojezierzach (600-800 mm/rok), a najwyższe w Karpatach i Sudetach, gdzie sięgają 800-1200 mm/rok, a w najwyższych partiach gór osiągają 1400 mm rocznie. Opady najczęściej występują w postaci deszczu. Śnieg stanowi 5-6% na zachodzie kraju, 18-20% na wschodzie, w górach 35-40%, a miejscami nawet 60%. Na zachodzie najdłuższy jest okres wegetacyjny (powyżej 220 dni), w Polsce Środkowej wynosi on 210-220 dni, w Polsce Wschodniej od 200 do 210 dni. Od 190 do 200 dni trwa on w Polsce Północnej, na Pojezierzu Mazurskim, wschodniej części Pojezierza Pomorskiego. W górach okres wegetacyjny wynosi 190-210 dni, a w najwyższych partiach spada poniżej 180 dni.
Najkrótszy okres dni z pokrywą śnieżną występuje w Polsce Zachodniej i nad morzem (poniżej 50 dni), w Polsce Centralnej wynosi on 60-70 dni, w Polsce Wschodniej jest to 80 dni, a w części północno-wschodniej dochodzi do 100 dni. Pokrywa śnieżna we wschodniej części Pojezierza Pomorskiego wynosi 70-80 dni, a w górach od 80 do 140 dni (Tatry) i zależy od wysokości nad poziomem morza.
Obecny układ sieci wód powierzchniowych został ukształtowany w trzeciorzędzie i czwartorzędzie. W górach i na Wyżynach rzeki i doliny rzeczne dostosowane są przeważnie do struktury, czyli często nie przecinają pasm i wzniesień, a działy wodne biegną w poprzek dolin. Pozostałością sieci rzecznej czwartorzędu są pradoliny, które wykorzystuje współczesna sieć rzeczna i zmienia kierunek płynięcia z południa na zachód.
Sieć rzeczna w Polsce należy do zlewisk trzech mórz. Przeważającą część kraju (99,7%) stanowi zlewisko Morza Bałtyckiego. Zaledwie 0,2% powierzchni Polski należy do zlewiska Morza Czarnego. Są to rzeki Strwiąż (dopływ Dniestru) i Orawa (dopływ Wagu i Dunaju). Rzeki Orlica i Izera stanową dopływ Łaby i należą do zlewiska Morza Północnego (0,1% powierzchni kraju).
Dorzecze dwóch największych polskich rzek, Wisły i Odry cechuje asymetria. Największa ilość dorzeczy (również najdłuższe) stanowią prawe dopływy. Górny i środkowy bieg Odry cechuje się większą ilością dopływów niż jej pozostała część. Mało wyraźne działy wodne stanowią dobre warunki do budowy kanałów.
Wisła to najdłuższa polska rzeka, mierzy 1047 km, drugą co do długości w granicach Polski jest Bug - 772 km, trzecia to Warta (762 km), natomiast czwarta Odra w granicach Polski mierzy 742 km, choć cała jej długość to 854 km. Zasilanie polskich rzek jest deszczowo-śnieżne, najwyższe stany występują wiosną za sprawą roztopów (marzec-kwiecień) oraz latem za przyczyna najwyższych sum opadów (czerwiec-lipiec). Najniższe stany wód występują pod koniec lata, jesienią i zimą. Prędkość płynięcia polskich rzek to przeciętnie 1 m/s, w czasie wezbrań prędkość zwiększa się do 2-3 m/s. Zjawiska lodowe występują od końca listopada do końca marca (we wschodniej Polsce), natomiast na zachodzie od końca grudnia do końca lutego. Liczba dni zlodzenia rzek najmniejsza jest w części południowo-zachodniej i północno-zachodniej (poniżej 20 dni), w Polsce środkowej od 20 do 40 dni, na wschodzie 40-80 dni. Na Nizinie Śląskiej średnie zlodzenie wynosi 10 dni rocznie, a na Pojezierzu Suwalskim 80 dni w ciągu roku. Najkrócej zlodzone są: Drawa (0 dni), Nysa Łużycka i Przemsza (1 dzień), Bóbr (5 dni), Brda (6 dni). Grubość lodu na rzekach w Polsce północno wschodniej sięga 90 cm.
W Polsce znajduje się przeszło 9300 jezior o powierzchni powyżej 1 hektara. Stanowi to 1% powierzchni kraju. Najwięcej jezior znajduje się na Pojezierzu Pomorskim (4100), Pojezierzu Mazurskim (2500) oraz Pojezierzu Wielkopolskim (1700).
W Polsce rozróżnić można wiele typów jezior. Są nimi:
- jeziora polodowcowe (śródmorenowe), powstałe w zagłębieniach moren czołowych i dennych,
- jeziora rynnowe, powstałe w rynnach polodowcowych,
- oczka wytopiskowe, powstałe wskutek wytopień brył martwego lodu,
- jeziora cyrkowe (karowe), występujące w kotlinach górskich,
- jeziora przybrzeżne, pozostałości dawnych zatok, które zostały oddzielone mierzejami,
- jeziora deltowe, powstałe w wyniku wypełnienia zagłębień stożków napływowych,
- jeziora przyrzeczne, pozostałość starorzeczy,
- jeziora krasowe, wypełniające lejki i zwały krasowe,
- jeziora eoliczne (śródrynnowe), wypełniające misy deflacyjne.
Jeziora mogą powstać także w wyniku wystąpienia osuwiska lub spływu, a także na skutek przegrodzenia doliny rzecznej (jeziora zaporowe). Na skutek nierównomiernej akumulacji podczas usypywania sandrów przez wody roztopowe powstają jeziora sandrowe (obszary górskie, pojezierza i wyżyny). Jeziora biogeniczne powstają na skutek działalności roślin i zwierząt (np. bobrów). Jeziora antropogeniczne powstają w wyniku działalności człowieka (stawy, zbiorniki zaporowe, glinianki).
W Polsce północnej najczęstsze są wody porowe, czyli warstwowe powstałe w utworach trzecio- i czwartorzędowych. W głębszych warstwach występują wody szczelinowe. Środkowa Polska charakteryzuje się występowaniem wód artezyjskich i subartezyjskich (Niecka Warszawska i Łódzka). Polska południowe (góry i wyżyny) obfituje w wody warstwowe i szczelinowe. Wody krasowe występują na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim, na Wyżynie Lubelskiej, Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej oraz w Niecce Nidy, a także w Tatrach, Pieninach i gdzieniegdzie w Sudetach. Około 12 tys. km2 (5% powierzchni kraju) zajmują bagna, torfowiska i mokradła.
