naturalizm (łac. naturalis - wrodzony, naturalny)

podstawowy obok realizmu kierunek w literaturze 2 poł. XIX wieku, ukształtowany we Francji. Nawiązywał do realistycznej twórczości G. Flauberta i braci Goncourt oraz do filozofii pozytywistycznej, przede wszystkim zaś do teorii H. Taine'a, którą próbował on wprowadzić do literatury. Główny twórca i teoretyk naturalizmu, E. Zola, próbował przenieść na grunt literacki metody naukowe. Pozostawał on pod wpływem teorii Darwina, co zaowocowało traktowaniem człowieka jako istoty głównie biologicznej, dążącej przede wszystkim do zaspokojenia swych potrzeb fizjologicznych (głodu, popędu seksualnego, instynktu samozachowawczego). Naturalizm ukazywał przemożny wpływ czynników biologicznych (w tym dziedziczności) i społecznych na moralność człowieka i dokonywane przez niego wybory (determinizm). Tworzył pesymistyczną wizję świata (fatalizm), z czym łączył krytycyzm wobec rzeczywistości. Prezentował kryzys moralny klas posiadających oraz nędzę i wyzysk klas niższych.

Głównymi cechami kierunku były: mimetyzm, wierność prawdzie, ukazywanie przemożnego wpływu czynników społecznych i biologicznych na moralność człowieka i dokonywane przez niego wybory determinizm i fatalizm. Twórca powieści miał postępować jak badacz naukowy, eliminując wszystkie elementy fikcji literackiej i unikając wszelkiego komentarza. Powinien dążyć do maksymalnej wierności w ukazywaniu rzeczywistości, służyły temu drobiazgowe opisy, wprowadzenie elementów uważanych za brzydkie i brutalne, użycie języka potocznego. Najczęstszymi tematami powieści naturalistycznych był kryzys moralności klas posiadających oraz przedstawienie losu wyzyskiwanych. Najwybitniejszymi przedstawicielami naturalizmu we Francji byli E. Zola, twórca założeń powieści naturalistycznej, przedstawionych w tomie Powieść eksperymentalna oraz autor powieściowego cyklu pt. Rougon - Macquartowie, i G. de Maupassant. Kierunek ten miał również wpływ na rozwój teatru w XX w. (Antoine). W Polsce naturalizm pojawił się pod koniec XIX w. Reprezentowało go pismo "Wędrowiec", działalność krytyczna A. Sygietyńskiego i S. Witkiewicza oraz twórczość A. Dygasińskiego. Oddziałał także na pisarstwo G. Zapolskiej, S. Żeromskiego i W. S. Reymonta.