Kontrola społeczna – to "system nakazów, zakazów, sankcji i innych środków oraz metod, które służą grupie lub społeczeństwu do utrzymania konformizmu ich członków wobec wartości, norm i wzorów zachowania przyjętych w danej zbiorowości" (Olechnicki K, 1997, s. 100-101).

Funkcją kontroli społecznej jest przeciwdziałanie nieodpowiednim zachowaniom i wymuszenie zachowań konformistycznych. Dzięki temu możliwe jest wymuszenie realizacji czynności, które są istotne dla przebiegu życia społecznego, m.in. wywiązywanie się z ról społecznych. (Pacholski M, 2010, s. 101-102).

Pojęcie kontroli społecznej zostało wprowadzone do słownika socjologicznego w 1890 roku przez Edwarda A. Rossa.

Formy kontroli społecznej

Wyróżniamy kilka form kontroli społecznych: (Olechnicki K. 1997, s. 100-101), (Szacka B. 2008, s. 165)

  • Formalna(zamierzona): kontrola ta stosowane jest przede wszystkim w postaci oficjalnych sankcji społecznych. To wszystko, co jest spisane w poszczególnych regulaminach stowarzyszeń i organizacji, a także w państwowych kodeksach prawnych, np. mandat, areszt, a nawet kara śmierci,
  • Nieformalna (zamierzona i niezamierzona): stosowana w postaci nieoficjalnych sankcji społecznych, sankcje stosowane spontanicznie i na zasadzie zwyczaju np. pogarda, lekceważenie, wyśmiewanie, drwiny a nawet wykluczenie,
  • Wewnętrzna: uznawanie przez jednostkę norm, wartości i wzorów zachowania tak, że odczuwa ona wewnętrzny nakaz postępowania zgodnie z nim i przy tym nie ma poczucia zewnętrznego przymusu, np. wyrzuty sumienia,
  • Zewnętrzna(najmniej skuteczna): stosowana jako przymus przez grupy społeczne, które stosują sankcje społeczna lub manipulacje. Społeczeństwo odczuwa swoje posłuszeństwo jako wymuszone i niechciane.
Mechanizmy kontroli społecznej W funkcjonowaniu kontroli społecznej wyróżniamy dwa mechanizmy kontroli: (Januszek J. 2012, s. 60)
  • Mechanizm psychospołeczny: to samokontrola społeczna, wskazuje on na posłuszeństwo przyjętych norm, np. moralność, nasz honor,
  • Mechanizm materialno-społeczny: to wszelkie działania zewnętrzne środowiska, otoczenia i instytucji, które zmuszają do przymusu.

Problemem stanowi klasyfikacja zwyczaju i obyczaju do mechanizmów kontroli społecznej. Pozostają one na pograniczu mechanizmów. Zwyczaj,mówiąc najogólniej,jest powtarzającym się zachowaniem ludzi, a obyczaj jest sposobem postępowania, którego niewykonanie powoduje negatywne ocenienie naszej osoby, np. nieustąpienie miejsca kobiecie w ciąży. Obyczaj wskazuje, aby szanować tradycje i symbole grup. Niestosowanie się do obyczajów może zagrażać spójności grupy i może spotykać się z negatywnymi sankcjami (Januszek J. 2012, s. 60). Obyczaje bardziej kwalifikują się do mechanizmu materialno - społecznego, a zwyczaje do mechanizmu psychospołecznego.

Oprócz zwyczaju i obyczaju wyróżniamy również inne systemy kontroli społecznej, dzięki którym zachowania jednostek i grup społecznych są zgodne z przyjętymi wzorcami, zatem wyróżniamy także (Januszek J. 2012, s. 61):

  • System prawny - sankcje opierają się na przymusie fizycznym;
  • System moralny- system opierający się na sumieniu ludzkim i opini innych;
  • System religijny - system oparty na sankcjach ponadnaturalnych.
Środki wspomagające realizację kontroli społecznej.

Wobec jednostek, które nie wywiązują się z realizacji ustalonych zadań i zachowań oraz naruszają oni postanowione normy zachowań, stosuje się różnego rodzaju sankcje (to pozytywne i negatywne reakcje otoczenia na zachowanie się jednostek w sytuacjach społecznie doniosłych),które są realizowane, aby wymusić realizację ustanowionych zachowań. Mogą to być od najłagodniejszych do najbardziej surowych (Pacholski M. 2010, s. 101-102):

  • Rozmowy
  • Sugestie
  • Nakazy
  • Perswazja
  • Przymus
  • Wykluczenie

Zastosowanie tego typu środków kontroli ma na celu wywołanie zmiany zachowań jednostki lub grupy. Również stosowanie tych środków ma rolę zapobiegawczą, ponieważ stosowanie tych środków jest zauważane przez innych i pozwala im na zobaczenie co ich może spotkać, gdy nie wywiążą się z obowiązków.

Wobec jednostek, które wywiązują się z realizacji ustalonych zadań i zachowań stosuje się różnego rodzaju pochwały i wyróżnienia. Środki te stosuje się, gdy ich przejawem jest wysoki prestiż społeczny czy szacunek do otoczenia (Pacholski M. 2010, s. 101-102).

Bibliografia

  • Burdziej S. 2014. Efektywność nieformalnej kontroli społecznej, próba pomiaru na przykładzie badań praktyki sądowej"Profilaktyka społeczna i resocjalizacja", Tom 23, ISSN 2300-3952, s. 117
  • Gardawski J. 2006. Socjologiagospodarki, Diffin, Warszawa
  • Januszek H., Sikora J. 2012. Podstawy socjologii, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań, s. 60-61
  • Kotylak S. 2009. Kontrola społeczna administracji w kontekście rozwoju społeczeństwa informacyjnego"Ekonomiczne Problemy Usług", nr 35, cz. 2, s. 121-135
  • Olechnicki K., Załęcki P. 1997. Słownik socjologiczny, Graffiti BC, Toruń, s. 100-101
  • Pacholski M, Słaboń A. 2010. Słownik pojęć socjologicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków, s. 101-102
  • Rydzewski P. 1989. teoria kontroli społecznej jako jedna z teorii dewiacji"Ruch prawniczy,ekonomiczny i socjologiczny",Rok LI,zeszyt 4
  • Siemaszko A. 1993. Granice tolerancji: o teoriach zachowań dewiacyjnych, PWN, Warszawa, s. 203-206
  • Szacka B. 2008. Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa