Kultura jako podstawa życia społecznego

"Czymże bez ciebie bylibyśmy nie tylko my, ale czym byłoby w ogóle ludzkie życie? Tyś pozakładała miasta, ty rozproszonych ludzi powołałaś do życia społecznego, ty zespoliłaś ich między sobą najpierw przez wspólne osiedla, później przez małżeństwa, a wreszcie przez wspólnotę mowy i pisma. Tyś wynalazczynią praw, nauczycielką dobrych obyczajów i ładu."

Cyceron

Zjawisko kultury jest jednym z najbardziej istotnych czynników mających wpływ na powstanie i rozwój życia społecznego. Tworzy również, wespół z obiektywnymi kryteriami bytu danej zbiorowości oraz strukturą społeczną, niebagatelny budulec danej grupy, zaznaczając jej odmienność od innych społeczności.

Pierwotnie termin kultura związany był z uprawą roli, bądź też hodowlą zwierząt i wiązał się z przeistoczeniem pierwotnego stanu zjawisk przyrody w stan bardziej użyteczny i przydatny człowiekowi. Także obecnie w terminologii rolniczej używa się wyrażeń takich jak: kultura rolna, kultura bakterii, bądź monokultura, co związane jest bezpośrednio z pierwotnym znaczeniem tego słowa.

Pierwszy raz w nowym znaczeni użył tego terminu Cyceron. W dziele Disputationes Tusculanae używa on sformułowania cultura animi, co w dosłownym tłumaczeniu oznacza uprawę umysłu. Uzył tego terminu, żeby określić pierwszą w literaturze koncepcję filozoficzną. Od tamtej pory termin kultura coraz częściej wiązano działaniami człowieka, które miały na celu doskonalenie, pielęgnowanie i kształcenie.

Całkiem nowoczesne użycie pojęcia kultura spotykamy po raz pierwszy w 1688 roku u Samuela Pufendorfa. W swoim dziele De iure naturae et gentium używa on takich słów jak cultura i cultura animi, żeby oznaczyć wszelkie wynalazki, jakie wprowadził człowiek. Ma tutaj na myśli instytucje społeczne, ubrania, język, moralność.

Na przestrzeni wieków filozofowie coraz częściej używali tego słowa. Później zainteresowali się nim również uczeni, zajmujący się naukami społecznymi. W rezultacie tego procesu pozostała wieloznaczność tego pojęcia. Zatem za Herderem Możemy powtórzyć, że "nie ma nic bardziej nieokreślonego niż słowo kultura".

Człowiek, jako jedyny spośród gatunków żyjących na ziemi potrafił wytworzyć kulturę. Patrząc na to w ten sposób widzimy, że kultura nie jest przeciwieństwem natury, ale jej koniecznym rezultatem. Ewolucja pozwoliła człowiekowi osiągnąć taki poziom, który umożliwi mu zmienianie świata w sposób całkowicie świadomy. Z tego powodu często mówi się o człowieku, że jest zwierzęciem, które tworzy kulturę. Należ jednak mieć świadomość faktu, że jednostka nie da rady wytworzyć kultury sama. Do tworzenia kultury potrzebna jest zbiorowość, która będzie przekazywać swoje doświadczenia następnym pokoleniom. Opierając się jedynie na swoich umiejętnościach i dostępnych mu zasobach naturalnych, nawet najinteligentniejszy człowiek nie zdoła stworzyć żadnej bardziej złożonej całości kulturowej, jeśli pozbawi się go kontaktu ze zbiorowością i jej dorobkiem.

Kultura to wytwór i atrybut człowieka. I chociaż ludzie wszędzie są tacy sami, to kultura nigdy nie była jednolita. Na przestrzeni wieków, w różnych zakątkach świata ludzkie pomysły, systemy norm i wartości odbiegają od siebie i to w bardzo dużym stopniu. Ludzie, zajmujący się naukami społecznymi, próbują klasyfikować typy kultur, starają się opisać wyjątkowe przypadki z przeszłości lub współczesności. Nazywają je, stosując specyficzne określenia, związane z miejscem, czasem albo też ogólnym typem opisywanej kultury. każda z kultur charakteryzuje się czasowością i przestrzennością. Kultura to system, posiada więc swoją wewnętrzną logikę. Kultura pełni tez funkcję pośredniczącą pomiędzy człowiekiem a zamieszkiwanym przez niego środowiskiem.

Kultura to wszystko, czego człowiek uczy się żyjąc w społeczeństwie. To wszystko to, co przekazuje się z pokolenia na pokolenie. Kultura materialna i niematerialna to dwie podstawowe części składowe kultury.

Kultura materialna

Do zagadnień kultury materialnej zaliczamy wszelkie namacalne, konkretne wytwory, które wyszły spod ręki człowieka, społeczeństwa. Są to:

- wszelkie odkrycia archeologiczne, czyli znalezione na wykopaliskach gliniane naczynia, biżuteria, broń

- wynalazki, budynki, samoloty, telewizory itd.

Wytwory kultury materialnej przekazywane są kolejnym pokoleniom. Niektóre z nich ulegają ciągłej modernizacji, lecz ich podstawowa struktura pozostaje niezmienna. Tak jest, np. w przypadku samochodów.

Kultura niematerialna

Do jej dorobku zaliczamy wszelkie dzieła duchowe człowieka, które trwają wiekami i przekazywane są kolejnym pokoleniom. Zaliczamy do nich:

- wiedzę, którą odnieść można do pojęć opartych na konkluzjach wynikających z doświadczenia empirycznego

- przekonania, które nie maja potwierdzenia w odpowiedzialnej wiedzy empirycznej, umożliwiającej uznanie ich za prawdziwe

- wartości, które wskazują, co dla społeczeństwa jest dobre, słuszne. Są to pojęcia abstrakcyjne.

- normy, czyli zbiory przepisów i uregulowań społecznych, które wskazują odpowiednie zachowania

-zwyczaje, czyli rutynowe zachowania z życia codziennego

- obyczaje, czyli normy, które uważa się za najbardziej istotne, żeby życie społeczne mogło funkcjonować jako wartość

- tabu, czyli takie obyczaje, dzięki którym wiadomo, czego się robić nie powinno

- prawa, czyli normy, które ustanawia i wymusza władza państwowa

- symbole, które zyskują na znaczeniu na podstawie umowy społecznej. Są to gesty, słowa, przedmioty, obrazy

- język

Kultura wpływa na życie społeczne, socjalizując, a więc ucząc człowieka umiejętności dostosowania się do niej. Kultura stara się ustanowić kryteria wartości, jakimi powinni kierować się ludzie. Tworzą się ideały, do których dąży człowiek. Uczy, jak reagować na określone sytuacje. Kultura tworzy też typy instytucji społecznych.

Już jako dzieci spotykamy się z określeniem kultura osobista. Co przez to rozumieć? Kultura osobista jednostki to wszystkie wzory zachowania, metody działania, wytwory jej działalności, jej pomysły i myśli. Istnieje też zjawisko kultury zbiorowości, przez którą rozumiemy normy, wartości i modele zachowań, jakie przyjęła zbiorowość i które są dla niej wyznacznikiem właściwego postępowania. Kultura zbiorowości przechodzi na kolejne pokolenia. Kultura osobista zachodzi w ramach kultury zbiorowości. Jednakże są zachowania, które nie wejdą w jej skład. Są to charakterystyczne zachowania danej jednostki.

Subkultury młodzieżowe

Tak samo, jak różnorodne są kultury różnych społeczeństw, tak możliwe są różnice między grupami wewnątrz jednego społeczeństwa. Takie grupy nazywa się subkulturowymi lub kontrkulturowymi. Subkultura to system kulturowy odmienny od przyjętych w danym społeczeństwie, nie wyrządzającym szkody innym. Kontrkultura to system kulturowy, który jest samodzielny i sprzeczny z powszechnie przyjętymi wartościami. Od niedawna literatura używa tez pojęcia podkultura. Jeden z socjologów tak oto scharakteryzował subkulturę: Gdy wiele jednostek ma podobne problemy i gdy na gruncie wspólnych zainteresowań i dążeń powstają dość trwałe więzi między rówieśnikami, którzy tworzą im tylko odpowiadające i ich tylko obowiązujące normy, wartości i wzory, to pewna całość tych norm, wartości i wzorów stanowi podkulturę określonej zbiorowości.

Powodem współuczestniczenia młodzieży w subkulturach jest zazwyczaj niezaspokojenie pewnych obiektywnych potrzeb. Niezwykle często jest po prostu próbą zwrócenia na siebie uwagi. Duży wpływ na to, czy młody człowiek przystanie do takiej grupy, mają również cechy osobowości, charakterystyczne dla młodego wieku. Cechy te są uwarunkowane nie tylko biologicznie, duży wpływ mają też czynniki społeczne i kulturowe, jak również błędy procesu wychowawczego. Młodzież usiłuje rozładować agresję i frustrację na różne, czasem dziwne i niezrozumiałe sposoby. Wszystkie podkultury mają bardzo podobną genezę. Różnice, jakie pojawiają się w ideologii są tak naprawdę odbiciem różnic, które wynikają z czasu i miejsca życia młodych ludzi.

Do najbardziej popularnych aktualnie grup subkulturowych należą:

- anarchiści, wyrażający swój sprzeciw wobec wszelkiej przemocy zarówno skierowanej przeciwko ludziom, jak i zwierzętom. Przemoc doszukują się w każdej formie władzy i organach, stojących na straży porządku społecznego,

- punkowy, którzy propagują kult młodości, muzyki, drogocenność dnia codziennego, wyrażają sprzeciw przeciwko zabijaniu, przeciwko społeczeństwu konsumpcyjnemu, jego wartościom i etyce,

- rastafarianie, którzy są ruchem bardzo podobnym do anarchistycznego; jako priorytet traktują pacyfizm, propagują życie pozbawione agresji, przemocy i jakichkolwiek konfliktów. Ich cechą charakterystyczną są elementy ubioru w kolorach zielono -żółto-czerwonym (barwy narodowe Etiopii) i czasami dredy,

- skinheadzi, czyli subkultura propagująca nacjonalizm, walkę o utrzymanie białej rasy i całkowite oddanie dla ojczyzny,

- sataniści, czyli ludzie czczący szatana, ciemność i wszelkie zło (na Zachodzie ma cechy charakterystyczne dla sekty; w Polsce - cechy subkultury),

- szalikowcy, czyli fanatyczni kibice sportowi, demonstrujący swoje sympatie klubowe we wspólnych śpiewach i okrzykach na meczach; odłamem są kibole, którzy zainteresowani są głównie wywołaniem bijatyki

We współczesnym świecie można także wyróżnić różnego rodzaju kultury wiążące się z szybkim, obejmującym cały niemal glob ziemski postępem technicznym. Są to m.in.

Kultura masowa

Tym, co najbardziej przyczyniło się do jej powstania i rozwoju, był niezwykle szybki rozwój techniki. Fizyczną pracę ludzi zastąpiono pracą maszyn, zautomatyzowano pracę. Kultura w obecnych czasach i takiej postaci może być określona wytworem zindustrializowanego społeczeństwa. Kultura jest produktem, który ma się sprzedać. Czeka na półce, gotowa do spożycia. Gustaw Friedman twierdzi, że "kultura masowa jest to ogół dóbr konsumpcyjnych oddanych do dyspozycji szerokiej publiczności za pomocą środków masowej komunikacji w warunkach cywilizacji technicznej".

Okoliczności zdominowane przez kulturę masową spowodowały dehumanizację i wyobcowanie pracy, co pociągnęło za sobą kryzys osobowości człowieka. Pisał o tym zjawisku Karol Marks. Panująca obecnie niekorzystna sytuacja doprowadziła ludzi do zatracenia ich naturalnych cech, czyli wolnej woli, zachowań prospołecznych, twórczości. Zwolennicy teorii alienacji wyprowadzili ten wątek poza temat pracy, powiązali go również z kulturą. Alienacja pracy wywołała kryzys osobowości, który zaowocował pewną próżnią. Próżnię tę aktualnie stara się wypełnić kultura masowa.

Najbardziej charakterystycznym modelem współczesnej kultury masowej jest model amerykański. Typowa, oryginalna kultura amerykańska nie powstała, ponieważ uniemożliwiała jej to mnogość kultur lokalnych, które opierały się na warunkach historycznych i ekonomicznych. Ważniejsze od tworzenia kultury było zresztą dopasowywanie się do warunków i dbałość o materialne bezpieczeństwo życia Amerykanów. Sytuacja wygląda podobnie i dzisiaj. Jest to powodem, dla którego kultura masowa zdominowała zupełnie życie codzienne. Udało jej się również odsunąć na bok kulturę wysoką.

Jeśli uznać za fakt, że kultura masowa zdominowała społeczeństwo industrialne, które opierało się głównie na konsumpcji, to należy przyznać, że duchowe życie narodu nie może się do tej konsumpcji ograniczać. Nie może być tak, że życiu wystarczy powielanie schematów i podróbek.

Kulture narodową cechuje wiele poziomów. Obok siebie funkcjonują i kultura masowa, i oryginalna, która znajduje się na najwyższym poziomie. Kultura oryginalna to najwyższe wartości artystyczne. Odznacza się niełatwym przesłaniem. Jej myśl przewodnia jest awangardowa, niebanalna, ale dostępna tak samo jak kultura masowa. Ta ostatnia ma bardziej demokratyczny charakter, jest bardziej zrozumiała, niższy poziom odbiera jej elitarność, wysublimowanie. Kultura masowa jest egalitarna i odtwórcza. Często naśladuje. Kultura masowa to system marnych artystycznie atrap, czasem kreowanych dla potrzeb rynku nierzeczywistych problemów życia. Przy pomocy wysokorozwiniętych środków komunikacji masowej kultura masowa stwarza świat iluzji.

Biorąc pod uwagę kryteria estetyczne kulturę możemy podzielić w następujący sposób:

- kicz, czyli wytwór człowieka pozbawionego talentu, lichy i bezwartościowy, pokazuje wartości pochodzące z reprodukcji, uproszczenia, prymitywizacji;

- kultura wysoko-profesjonalna, gromadząca dzieła o pokaźnej wartości, które powstały dzięki talentowi twórcy; nie wykraczające poza konwencję.

Antonina Kłoskowska wyprowadziła definicję ilościową kultury masowej, której zasięg powiększyła do całości kultury, czyli sportu, nauki itd. Kłoskowska nie ocenia jej jednoznacznie. Nie mówi wprost, że to produkt społeczeństwa konsumpcyjnego. Wskazuje za to na przyczyny historyczne i społeczne, czyli na przykład na powszechną oświatę, rozluźnienie więzi społecznych.

Do tej pory przekaz słowny był tym, na czym przede wszystkim opierała się kultura. Teraz doszedł przekaz audiowizualny, a za nim przyszła kultura medialna, która opiera się na obrazie i dźwięku. Oba te czynniki mają wpływ na emocjonalną sferę odbiorcy. W szybkim rozwoju kultury medialnej pomógł postęp techniczny i rozwój środków masowego przekazu.

Globalizacja jest zjawiskiem, które ma duży i bezdyskusyjny wpływ na rozwój kultury i formę, jaką ona przybiera. Termin ten ma co najmniej 3 znaczenia:

a) używa się go w stosunku do procesu umiędzynarodowienia stosunków społecznych,

b) określa nowy etap modernizacji i rozwoju kapitalizmu, naciskając szczególnie na stosunki międzynarodowe,

c) wyznacza nowe tendencje w rozwoju kultury.

Globalizacja ma swoje źródło w dominacji rozwiniętej gospodarki zachodniej nad resztą świata. Globalizacja może doprowadzić do standaryzacji obrazu świata, jest transformacją gospodarki wolnorynkowej. Rozwój nowoczesnych technologii w dziedzinie mediów elektronicznych jest ogromnie ważny dla procesu globalizacji. Dzięki Internetowi, telefonii komórkowej i telewizji możliwe jest zniwelowanie odległości między ludźmi na całym świecie. Dzięki tej technice tworzy się globalna wspólnota. Niewątpliwą wadą tego procesu jest doprowadzenie do zaniku kultur narodowych. W ich miejsce pojawia się kultura masowa.

Kultura warunkuje istnienie i funkcjonowanie społeczeństwa. Jest to element nieodłączny, który pojawia się na wszystkich jego płaszczyznach. Kultura jest pojęciem abstrakcyjnym, trudno ją jednoznacznie zdefiniować. Jednostka od narodzin do śmierci jest pod jej wyraźnym wpływem. Kultura wpływa na osobowość, działalność człowieka, a przez to na postać struktury społecznej.

Czynnikiem kulturotwórczym jest społeczeństwo. A zatem kształtuje nas to, co sami stwarzamy, co jest dla nas charakterystyczne, co jest nierozerwalnie związane z naszym życiem, życiem społecznym. Można więc śmiało powiedzieć, że kultura kreuje nasze życie.