Wpływ prawa rzymskiego na późniejsze regulacje ochrony prawnej wierzyciela.

Kupiszewski jest zdania, że: „Trzy dziedziny kultury antycznej wywarły szczególny wpływ na formowanie się duchowego i kulturalnego oblicza Europy. Są nimi: filozofia grecka najszerzej ujmowana, chrześcijaństwo i prawo rzymskie.”[1]

Prawo rzymskie odegrało fundamentalną rolę w tworzeniu systemów prawnych Europy kontynentalnej, szczególnie na płaszczyźnie prawa cywilnego. Obecnie niezaprzeczalnym pozostaje fakt, iż wszystkie systemy prawne Europy w większym lub mniejszym stopniu oparte są na tradycji rzymskiej. „Nie ulega wątpliwości, że prawo rzymskie jest jednym z elementów kultury antycznej, który oddziałuje na świat współczesny. Prawo rzymskie, mocno osadzone w realiach społeczno-gospodarczych państwa, w którym powstało,zawierało również elementy uniwersalne, nadające się do zastosowania w zupełnie odmiennych warunkach niż te, w których się narodziło.                        Wpływ prawa rzymskiego na kształt praw współczesnych jest nieporównywalny z wpływem innych prawodawstw antycznych. Wiele ludów starożytnych wniosło wkład w rozwój kulturowy ludzkości, żaden z nich jednak nie przyczynił sie do rozwoju prawa w takim stopniu jak Rzymianie. Stworzone przez nich instytucje, konstrukcje prawne oraz siatka pojęciowa wywarły wpływ na późniejsze dzieje prawa, stanowią podstawy tradycji prawnej kontynentalnej Europy(…). Szczególna rola przypada prawu rzymskiemu w formułowaniu instytucji prawa zobowiązań. Podstawowe pojęcia współczesnego prawa zobowiązań (…) kształtowały sie w drodze długiej ewolucji, na kanwie pojęć stworzonych w prawie rzymskim.”[2]

Prawnikom rzymskim okresu republikańskiego przypisuje się dokonywanie pierwszych poważnych prób w zakresie systematyzacji norm prawa cywilnego.Największe jednak znaczenie w historii prawa odegrał podział prawa cywilnego przekazany w Institutiones Gaiusa, prawnika rzymskiego z II w. n.e. System ten został następnie przyjęty do Institutiones Justyniana i aż do XX wieku wywierał wpływ na rozmaite kodyfikacje prawa.

W XIX wieku w niemieckiej szkole pandektystów[3] wykształcił się nowy system klasyfikacji norm prawa cywilnego, dotyczący jednak wyłącznie prawa materialnego. Pandektyści prawo to podzielili na pięć podstawowych działów: część ogólną, traktującą o podmiotach (prawo osobowe) i przedmiotach stosunków prawnych oraz o czynnościach prawnych, prawo zobowiązań, prawo rzeczowe, prawo familijne, prawo spadkowe.[4]

Pomimo wszystkich zmian w prawie, niektóre z dokumentów prawa rzymskiego są aktualne do dziś,a nawet są wręcz przyrównywane do Biblii. Tak, na przykład, uważają M. i J. Zabłoccy, według których: „Istnieją normy prawne, których żywot trwa bardzo krótko, parę lat lub tylko kilka miesięcy czy tygodni. Ale są i takie, które obowiązują przez setki lat,a zasady w nich ustanowione żyją jeszcze dłużej. Do takich – oprócz Biblii, która stanowiła źródło prawa nie tylko w starożytności,ale i nadal jest podstawą norm religii chrześcijańskiej, a nakazy i zakazy przekazane w tablicach mojżeszowych mają wieczną trwałość – należy Ustawa XII Tablic. [...]Trzy fundamentalne pojęcia: własność prywatna, testament oraz rozgraniczenie praw rzeczowych i zobowiązań, wykształcone w prawie rzymskim i ujęte w przepisy prawne w Ustawie XII Tablic, stanowią podstawę prawa cywilnego po dzień dzisiejszy.”[5]

Prawo rzymskie stanowi bez wątpienia inspiracje dla nowożytnych systemów prawnych.Pisze o tym Paweł Kwiatkowski,stwierdzając: „Wydaje się, że [...] tradycja prawa rzymskiego stanowi jedynie relikt przeszłości. Doświadczenie w sferze nauk prawnych zarówno na płaszczyźnie historycznej jak i obecnie obala jednak ten pogląd oraz pozwala na sformułowanie tezy, że tradycja prawa rzymskiego stanowi inspirację dla współczesnych regulacji prawnych.Zasadniczy dla rozwoju współczesnego prawa prywatnego jest chociażby wpływ jaki tradycja prawa rzymskiego wywarła na kształt wielkich dziewiętnastowiecznych kodyfikacji cywilnych: BGB (1896) i Code Civil (1804), które z wprowadzanymi w nich zmianami obowiązują do dziś. Kodyfikacje te stanowiły również wzór dla przyszłych kodeksów uchwalanych w XX w.

Potwierdzeniem postawionej tezy jest również systematyka współczesnych kodeksów cywilnych. Wprowadzony przez Pandektystów w XIX w. podział na część ogólną, prawo zobowiązań, prawo rzeczowe, prawo rodzinne i spadkowe był inspirowany tradycją prawa rzymskiego.”[6]

Dla uznania jakiejś czynności krzywdzącej wierzyciela za objętą ochroną pauliańską konieczne jest po pierwsze zrealizowanie się pew­nego stanu faktycz­nego określanego przez ustawodawcę mianem „nie­wypłacalno­ści”. Z różniącymi się koncepcjami definicji tego stanu, spoty­kamy się w pra­wie francuskim oraz w prawie niemieckim.

Francu­ski ko­deks cywilny z roku 1804 reguluje materię dotyczącą skargi pau­liań­skiej jedy­nie w art. 1167, nie przewidując formalnie wypełnienia prze­słanek o cha­rakte­rze przedmiotowym.[7] Jednakże upośledzenie zdolności ma­jątku dłuż­nika do zaspokojenia wierzyciela, która to zdolność stanowi przedmiot ochrony prawnej, powoduje bezsprzecznie po stronie wie­rzy­ciela szkodę. Szkoda, mimo braku bezpośredniej regulacji, uznawa­na jest za jedną z podsta­wowych przesłanek za­skarżenia. Szkoda jest tu efek­tem stanu niewypła­calno­ści, obejmującego sytu­ację, w której pa­sywa przewyższają aktywa oraz wy­kraczającego poza tzw. czy­stą niewy­płacal­ność stanu, gdy nie­które elementy majątku dłużnika nie mogą z różnych przyczyn stanowić źródła zaspokojenia, mimo formalnej prze­wagi akty­wów[8].

Niemiecka ustawa za­czepna z 1879 r. konstruuje pojęcie niewy­starczalności ma­jąt­kowej (Unzulänglich­keit). Termin ten oznacza sy­tuację, w której „przymu­sowa egzekucja z majątku dłużnika nie dopro­wadziła do całko­witego zaspoko­jenia, lub na­leży przyjąć, że by do niego nie doprowa­dziła.”[9] Niepowo­dze­nie egzekucji jest tu zasadni­czym elementem określają­cym wy­stąpienie niewystarczal­ności mająt­kowej. Można jednak zastąpić ten wymóg wykazując, że próba prze­prowadzenia egzekucji jest, z racji stanu majątko­wego dłuż­nika, bez­celowa i nie ma szans na jej pozytywny efekt.

Już w wieku XIX, zwanym „wiekiem Wielkich Kodyfikacji” w prawodawstwie Francji, Prus, Austrii czy Rosji znajdowały się przepisy służące ochronie praw wierzyciela, a wywodzące swój rodowód z prawa rzymskiego.Niemieckie prawodawstwo cywilne posiadało szczegółowe przepisy, regulujące omawianą kwestię, w razie upadłości, zawarte w ustawie o upadłościach, a w wypadkach zaś poza upadłością - w specjalnym prawie z dnia 21 lipca 1879 r.[10] Na terytorium Austrii zastosowanie miała ustawa z dnia 16 marca 1884 r., zawierająca szczegółowe przepisy, obejmujące zarówno w przypadku upadłości dłużnika, jak również poza upadłością.[11]

Najmniej precyzyjne przepisy zawierał Kodeks Napoleona, w art. 1167, podający jedynie zasadę, która ustalała prawo wierzycieli do zaskarżenia aktów dłużnika, dokonanych na ich szkodę,  nie zawierała natomiast żadnych przepisów służących rozwiązania tej kwestii i realizacji powyższego prawa.[12] Jednak i w tym przypadku, jak pisze Walerian Rogozinski: „[...] jurysprudencja przy stosowaniu art. 1167 k. c.  znalazła pomoc w zachowanych tam tradycjach obowiązującego niegdyś prawa rzymskiego, czerpiąc w tekstach rzymskich niezbędne uzupełnienie niedokładnego przepisu art. 1167 k. c.”[13]

Jako przykład zaadoptowania actio Pauliana w prawie nowożytnym może służyć Nowela do art. 1167 k.c .i art. 1529 t. X cz. I Zbioru Praw Cesarstwa Rosyjskiego[14]. Nowela ta została opisana w artykule autorstwa Waleriana Rogojskiego, opublikowanym w Gazecie Sądowej Warszawskiej z dnia 20. 10. 1923 r. Autor pisze: „W numerze 194 Zbioru Praw i Rozporządzeń Rządowych z dnia 10 lipca 1916 r. (poz.1645), została ogłoszona bardzo ważna i ciekawa  nowela, dotycząca zaskarżenia aktów dłużnika, zdziałanych na szkodę wierzycieli, uchwalona  przez organy prawodawcze rosyjskie.”[15]

Zgodnie z omawianą nowelą, prawo do zaskarżenia aktów dłużnika,zdziałanych na szkodę wierzycieli, powstaje dla każdego z poszczególnych wierzycieli,z chwilą ustalenia niemożności otrzymania zadośćuczynienia z majątku dłużnika na pokrycie zasądzonych prawomocnym wyrokiem należności; w stosunku do dłużnika handlującego - z chwilą zawieszenia wypłat; zaś dla masy upadłości z chwilą upadłości dłużnika.[16]

W myśl zapisów noweli, zaskarżeniu miały podlegać:

  • akty dłużnika, dokonane przez niego celowo na szkodę wierzycieli, jeśli osoba z którą, lub na rzecz której, zawarty został akt, wiedziała o takim celu dłużnika;
  • akty pod tytułem darmym, zawarte w ciągu ostatnich lat pięciu przed wytoczeniem powództwa przez wierzyciela lub przed ogłoszeniem upadłości dłużnika, chociażby osoba, z którą lub na rzecz której akt został zawarty nie wiedziała o celu dłużnika;
  • akty pod tytułem darmym, zawarte przez dłużnika w ciągu ostatniego roku przed wytoczeniem powództwa przez wierzyciela lub przed ogłoszeniem upadłości dłużnika, chociażby dłużnik nie miał na celu szkody wierzycieli.[17]

W razie zawarcia aktu przez dłużnika z małżonkiem lub z bliskimi krewnymi i powinowatymi przyjęto zasadę domniemania, że kontrahenci dłużnika wiedzieli o jego celu działania na szkodę wierzycieli.[18]

Zgodnie z zapisami noweli, majątek dłużnika, który przeszedł do osób  trzecich na podstawie aktu, w następstwie unieważnionego, powracał na rzecz wierzycieli na następujących zasadach:

  • w razie unieważnienia aktu na skutek powództwa jednego z wierzycieli można było żądać powrotu majątku dłużnika od osoby trzeciej do  wysokości potrzebnej na zupełne pokrycie należności wierzyciela;
  • na skutek powództwa masy upadłości cały majątek dłużnika powracał od osoby trzeciej do masy upadłości;
  • osoba trzecia, która w dobrej wierze skorzystała ze szczodrobliwości dłużnika, powinna zwrócić całą odniesioną z transakcji z dłużnikiem korzyść w chwili wytoczenia powództwa o zwrot;
  • w razie unieważnienia transakcji zawartej przez dłużnika pod tytułem obciążliwym, na skutek powództwa poszczególnego wierzyciela, trzeciemu przysługuje prawo żądać zwrotu tego, co wydał lub uiścił dłużnikowi, wyłącznie  tylko od dłużnika;w razie zaś unieważnienia transakcji na skutek powództwa masy upadłości,  trzeci ma prawo żądać od masy upadłości zwrotu tego, co wydał lub uiścił dłużnikowi,do wysokości, otrzymanej przez masę upadłości korzyści od unieważnienia transakcji;
  • spadkobiercy trzeciego (kontrahenta dłużnika) odpowiadają przed wierzycielami dłużnika, na tych samych zasadach, co i sam trzeci (kontrahent dłużnika); inni zaś następcy prawni kontrahenta, odpowiadają przed wierzycielami dłużnika wtedy tylko, gdy wiedzieli o okolicznościach, skutkujących odpowiedzialnością ich prawonadawcy,lub też gdy nabyli prawa jego tytułem darmym.[19]

Niezależnie od odpowiedzialności cywilnej omawiana nowela ustanawiała odpowiedzialność karną dla dłużnika oraz jego kontrahenta, jeśli tenże, zawierając umowę wiedział, iż dłużnik działa na szkodę swoich wierzycieli.

Wpływ prawa rzymskiego na prawodawstwo polskie w okresie przedrozbiorowym przedstawiono w następnym rozdziale.

[1] H. Kupiszewski, Prawo rzymskie a współczesność, Warszawa 1988, s. 16.

[2] W. Wołodkiewicz, J. Krzynówek, Łacińskie paremie w europejskiej kulturze prawnej i orzecznictwie sądów  polskich, Warszawa 2001, s. 15.

[3] Pandektyści - przedstawiciele kierunku naukowego zwanego pandektystyką, który zajął w Niemczech miejsce szkoły historycznej. Pandektenwissenschaft, zwany również pozytywizmem naukowym lub prawniczym, był oparty na prawie rzymskim z domieszką prawa germańskiego w postaci, w jakiej obowiązywało ono w ówczesnych państwach niemieckich. Jego główne założenie opierało się na twierdzeniu, że normy prawne stanowią sumę pojęć prawnych oraz systematycznej analizy prawa pozytywnego. Pandektyści posiadali podstawowy katalog pojęć prawnych, które – według pozytywistów – miały samodzielny byt i mogły w drodze odpowiedniej operacji logicznej służyć do rozstrzygnięcia wszystkich przypadków prawnych. Taki rodzaj pojmowania prawa cywilnego był nazywany jurysprudencją pojęć.Największym przedstawicielem niemieckiej pandektystyki był Bernard Windscheid, który w swych rozważaniach ograniczał się raczej do dogmatycznych badań prawa rzymskiego, w którym widział wzór nowoczesnej konstrukcji prawa cywilnego. Następne, ważne zadanie pandektystyki, oprócz tworzenia systemu prawa pozytywnego, tj. służenia sądownictwu państwowemu, polegało na ujednoliceniu orzecznictwa w poszczególnych krajach niemieckich, co było warunkiem niezbędnym dla jedności prawnej i przyszłej ogólno niemieckiej kodyfikacji. [wg: A. Ogurek, B. Olszewski, Dzieje niemieckiej myśli prawa cywilnego do końca XIX w. (w:) „Acta Erasmiana II”,  Prace z myśli polityczno-prawnej oraz prawa publicznego, red.; M. Sadowski, P. Szymaniec, Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2012, s. 93 - 106, (dostępne w:) http://www.bibliotekacyfrowa.pl/Content/40279/007.pdf

Katarzyna Sójka-Zielińska uważa, że pandektyści opracowali najszerszy ze spotykanych w ówczesnej cywilistyce katalog abstrakcyjnych pojęć prawnych, które według nich miały niejako samodzielny byt, a w drodze odpowiedniej operacji logicznej miały służyć rozstrzyganiu wszystkich przypadków szczegółowych. (Zob. K. Sójka-Zielińska, Historia prawa, LexisNexis, 2008, s. 286.)

[4] W. Rozwadowski, Prawo rzymskie. Zarys..., op. cit., s. 22.

[5] M. i J. Zabłoccy, Ustawa XII Tablic..., op. cit., s. 5 – 6.

[6] P. Kwiatkowski, Przedmowa [w:] Tradycje prawa rzymskiego jako inspiracja dla współczesnych regulacji prawnych, „Interlinie”, nr 3 (4) 2011, Pracownia Humanistycznych Studiów Interdyscyplinarnych WFPiK UAM, Poznań wrzesień 2011, s. 4.

[7] M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona wierzyciela..., op. cit. s. 86.

[8] Ibidem.

[9] Ibidem,  s. 87.

[10] Anfechtungsgesetz (ustawa  o zaskarżaniu działan i czynności prawnych dłużnika poza postępowaniem upadłościowym) z dnia 16 marca 1884 r. [w:] W. Rogojski, Nowela do art. 1167 k.c .  i art. 1529 t. X cz. I Zbioru Praw Ces. Ros. (actio Pauliana),  Gazeta Sądowa Warszawska Nr 42 Rok LI, Warszawa 22 października 1923 r., s. 374. [dostępne w:] E-biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego:  http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra

[11] M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona wierzyciela..., op. cit. s. 87.

[12] Ibidem.

[13] Ibidem.

[14] Nowela do art. 1167 k.c .i art. 1529 t. X cz. I Zbioru Praw Cesarstwa Rosyjskiego, Zbiór Praw i Rozporządzeń Rządowych z dnia 10 lipca 1916 r., nr 194, poz. 1645 [w:] W. Rogojski, Nowela do art. 1167 k.c ., op. cit., s. 373.

[15]W. Rogojski, Nowela do art. 1167 k.c ., op. cit., s. 373.

[16] Ibidem, s. 374.

[17] Ibidem.

[18] Ibidem, s. 374 - 375.

[19] Ibidem, s. 375.