Dyskryminacja (łac. discriminatio - rozróżnianie) osób niepełnosprawnych to forma wykluczenia społecznego,polegająca na nieuzasadnionym różnicowaniu praw oraz nierównym traktowaniu osób niepełnosprawnych.

   W życiu politycznym, społecznym jak i gospodarczym osoby niepełnosprawne powinny być na równi traktowane z osobami zdrowymi.Równe traktowanie oraz niedyskryminacja to podstawowe prawa osób niepełnosprawnych.Praktyki dyskryminacyjne osób niepełnosprawnych naruszają zasadę równego traktowania,a także zasadę przyrodzonej godności i wartości osoby ludzkiej.

   Niepełnosprawność intelektualna charakteryzuje się przede wszystkim utrudnieniami w sferze percepcyjnej i poznawczej, powodując wolniejsze tempo uczenia się i opanowywania różnorodnych sprawności poznawczych i społecznych. Niepełnosprawność intelektualna nie jest chorobą psychiczną. 

   Stereotypy na temat niepełnosprawności intelektualnej,a przede wszystkim ten,dotyczący braku możliwości rozwoju i celowości podejmowania różnorodnych aktywności życiowych,wywierają destrukcyjny wpływ na postawy społeczne,sposób postrzegania i traktowania osób z niepełnosprawnością intelektualną, a także na szanse rozwojowe i wyrównujące,jakie się im stwarza.Wciąż jeszcze na ulicach wielu miast osoby z niepełnosprawnością intelektualną wytykane są palcami,wciąż ludzie boją się dotknąć, porozmawiać z osobą z niepełnosprawnością intelektualną,rodzice dzieci pełnosprawnych dążą do separacji dzieci z niepełnosprawnością, w domach pomocy społecznej stosuje się przemoc fizyczną w celu obezwładnienia,nie pozwala się wychodzić poza teren należący do DPS,w szpitalach psychiatrycznych podaje się silne,otumaniające leki w sytuacjach nieuzasadnionych, wciąż ubezwłasnowolnia się osoby z niepełnosprawnością intelektualną, by móc decydować o ich życiu. 

   Sprzyjające postawy społeczne,tzn wiedza,pozytywne nastawienie emocjonalne i konkretne działania,są czynnikami niezbędnymi do tworzenia osób z niepełnosprawnością intelektualną warunków samodzielnego,niezależnego i aktywnego życia[1]. 

   Niepełnosprawność intelektualna  bardzo długo traktowana była jedynie jako kategoria medyczna, a nie jako odnosząca się do praw człowieka.Osoby z niepełnosprawnością intelektualną, nazywane wcześniej „niedorozwiniętymi umysłowo” lub „upośledzonymi umysłowo” postrzegane były jedynie przez pryzmat swojej niepełnosprawności, swojego „kalectwa”, „ułomności”, „deficytów” i „ograniczeń”. Poglądy na upośledzenie umysłowe przyczyniły się do powstania w świadomości społecznej stereotypu jednostki upośledzonej umysłowo – pozbawionej indywidualnych cech osobowych, potencjału rozwojowego, będącej nosicielem zestawu cech podkreślających inność i nienormalność,a przede wszystkim brak „normalnych” (naturalnych) potrzeb, zachowań,przeżyć i możliwości udziału w życiu społecznym[2]. 

   Osoba z niepełnosprawnością intelektualną jest beneficjentem wszystkich wolności i praw,które przysługują ludziom pełnosprawnym.Nawet osoba z głęboką,wieloraką niepełnosprawnością dotykającą sfery ruchowej,zmysłów,świadomości,poznawczej,komunikowania się,jest podmiotem praw człowieka.Niestety,społeczeństwo odmawia tym osobom możliwości korzystania z przysługujących każdemu człowiekowi wolności i praw.Osoby z niepełnosprawnością intelektualną należą do najbardziej narażonej na dyskryminację grupy społecznej. 

   Ograniczenie w dostępie do dóbr i usług uniemożliwia im lub utrudnia korzystanie i egzekwowanie wszelkich praw człowieka i fundamentalnych swobód w życiu osobistym, społecznym,gospodarczym, politycznym.Dyskryminacja i stygmatyzacja osób z niepełnosprawnością intelektualną prowadzi do braku rozwoju form aktywności życiowych i zaniku tych posiadanych,a przez to do społecznego i prawnego wykluczenia Osoby z niepełnosprawnością intelektualną często nie mają dostępu do środków rzeczniczych, a brak dostępu do rzecznictwa grup wykluczonych,zarówno społecznie jak i prawnie, pogłębia ich marginalizację,a ta z kolei wpływa na jeszcze większą dyskryminację.Pojęcia dyskryminacji, rzecznictwa i wykluczenia tworzą zatem zamknięty układ, z którego osobom z niepełnosprawnością intelektualną bardzo trudno się wydostać.

   Poszukując definicji niepełnosprawności intelektualnej, trzeba zasygnalizować trzy kwestie. Po pierwsze,istnieje wiele definicji,klasyfikacji i określeń związanych z niepełnosprawnością intelektualną.

W ujęciu ogólnym,powszechnym,pojęcia: upośledzenie umysłowe niedorozwój umysłowy, obniżenie sprawności intelektualnych, oligofrenia, opóźnienie rozwoju umysłowego oraz niepełnosprawność intelektualna używa się zamiennie dla określenia niższej od przeciętnej sprawności intelektualnej[3].

   Powszechnie rozróżniane stopnie niepełnosprawności intelektualnej obejmują stopień lekki, umiarkowany,znaczny i głęboki.Najlepiej, często w sposób nieróżniący się od przeciętnego, funkcjonują w środowisku osoby z lekką niepełnosprawnością intelektualną.Osoby głębiej niepełnosprawne potrzebują więcej pomocy i wsparcia, jednakże większość z nich również jest w stanie funkcjonować na poziomie znacznie wyższym,niż przewidują to stereotypowe oczekiwania społeczne. Niezależnie od stopnia niepełnosprawności wszystkie dotknięte nią osoby są zdolne do rozwoju i funkcjonują tym lepiej, im wcześniej zapewni się im i ich rodzinom odpowiednią pomoc i wsparcie, takie jak: wczesna stymulacja rozwoju, adekwatna opieka medyczna, dostosowana do możliwości edukacja oraz różne formy aktywności z zatrudnieniem włącznie.Badania nad uczeniem się i motywacją osób z niepełnosprawnością intelektualną wykazały, że ich możliwości rozwojowe były niedoceniane. Systematyczne pobudzanie do rozwoju,konsekwentny system wymagań prowadzi do uczynnienia i rozwijania możliwości tych osób.Niepełnosprawność intelektualna nie jest chorobą, która minie, gdy zastosuje się odpowiedni sposób leczenia.Osoba z niepełnsoprawnością intelektualną nigdy nie przestanie być niepełnosprawna,jednak jak wszyscy inni może rozwijać się i zmieniać.Dostrzeganie i realizowanie dynamicznego ujęcia obniżonej sprawności intelektualnej stwarza nowe,realne szanse rozwoju i usprawniania osób z niepełnosprawnością intelektualną, opanowanie przez nie funkcji psychospołecznych,pożytecznych dla nich samych i środowiska[4].

   Osoby z niepełnosprawnością intelektualną powinny przestać być traktowane jedynie jako element polityki społecznej,czyli jako populacja dotknięta upośledzeniem umysłowym,której trzeba zapewnić jedynie pełną opiekę w każdym okresie życia jednostki[5]. 

   Ostatnie lata przyniosły ogromne zmiany w sposobie definiowania niepełnosprawności w ogóle.Zmiany te można określić jako zmianę modelu medycznego na społeczny.

Model medyczny zakłada,że niepełnosprawność jest osobistą tragedią,indywidualną cechą danej osoby i że problem,z którym ta jednostka się boryka, ma charakter medyczny,wynikający z biologicznego lub funkcjonalnego uszkodzenia organizmu.Działania natomiast ukierunkowane są na przystosowanie jednostki do społeczeństwa[6]. 

Model społeczny kładzie nacisk na to, że niepełnosprawność określana jest nie jako rezultat uszkodzenia czy choroby, ale raczej jako wynik barier – społecznych,ekonomicznych,fizycznych na jakie napotyka osoba niepełnosprawna w swoim środowisku, a co za tym idzie – można i powinno się pracować nad ich usunięciem[7]. W zależności od tego,która z powyższych perspektyw dominuje,możemy dostrzec w poszczególnych krajach zasadnicze różnice w podejściu do problematyki niepełnosprawności, odnotowane zarówno wśród profesjonalistów (lekarzy, nauczycieli,prawników, pracowników socjalnych itp.),jak i na różnych szczeblach władzy, administracji i polityki społecznej.

   Obok zmiany postrzegania niepełnosprawności,w literaturze wskazuje się także na zmiany sposobu postrzegania osoby z niepełnosprawnością intelektualną.Wymienia się trzy modele: instytucjonalny, rozwojowy oraz obywatelski, podkreślając, że obecnie powszechny jest model obywatelski[8]. 

   Model instytucjonalny zakładał,że osoba z niepełnosprawnością intelektualną jest pacjentem, przedmiotem (nie podmiotem) zabiegów i opieki w zamkniętym zakładzie,gdzie priorytetem jest zapewnienie podstawowych potrzeb bytowych i odizolowanie od reszty społeczeństwa.Model instytucjonalny to przede wszystkim segregacja i zależność osób niepełnosprawnych intelektualnie od opiekunów.

    Drugi z modeli – rozwojowy opierał się na zasadzie, że wszyscy ludzie bez względu na stopień niepełnosprawności powinni się uczyć i rozwijać,tzn.są klientami i konsumentami. Tworzono i wykorzystywano więc przeróżne techniki nauczania i usprawniania, tak by zmieniać i kształtować zachowania tych osób. 

   Wdrażano coraz to nowsze metody nauczania, które pozwalały panować nad wieloma zachowaniami osób niepełnosprawnych intelektualnie.Musiało minąć trochę czasu,by uświadomiono sobie,że „latami koncentrowano się na tym, by nauczyć kogoś wiązania sznurowadeł, zamiast kupić mu buty na rzepy i pozwolić mu po prostu żyć”.Model rozwojowy doprowadził do otoczenia osoby niepełnosprawnej profesjonalistami i odgrodzenia od przyjaciół, rodziny i społeczności. 

   Najnowszym modelem kształtującym obraz osoby z niepełnosprawnością intelektualną jest model obywatelski, najbliższy współczesnej definicji niepełnosprawności.W modelu tym kładzie się nacisk na włączanie osób niepełnosprawnych intelektualnie do społeczeństwa. 

   Zmiana podejścia jest bardzo istotna i zauważalna,gdyż model ten koncentruje się na przystosowaniu środowiska do potrzeb jednostki,a nie odwrotnie.Coraz częściej zatem odchodzi się od tworzenia specjalnych programów realizowanych w specjalnych ośrodkach,na rzecz tworzenia formalnych i nieformalnych grup wsparcia, które pozwolą osobie niepełnosprawnej sprawnie funkcjonować w społeczeństwie.We współczesnym modelu postrzegania osób z niepełnosprawnością intelektualną, dzięki odpowiedniemu wsparciu nie mamy już do czynienia z pacjentami, lecz obywatelami,którzy nie są zamykani w zakładach i izolowani,ale mieszkają we własnych domach i są pełnoprawnymi członkami społeczeństwa.Podejście takie wynika z uznania, że niepełnosprawność jest konsekwencją organizacji społeczeństwa i związków jednostki ze społeczeństwem,a przede wszystkim pozwala traktować sprawy osób niepełnosprawnych w wymiarze praw człowieka[9].

   Osoby z niepełnosprawnością intelektualną są podmiotem wszystkich wolności i praw człowieka, odnoszą się do nich wszystkie postanowienia dotyczące statusu prawnego jednostki. ednak ze względu na historię „upośledzenia umysłowego”, długoletnie uprzedmiotowienie osób z niepełnosprawnością intelektualną, dostrzega się potrzebę kierowania do tej grupy odrębnych regulacji prawnych,których zadaniem jest podkreślenie wolności i praw tych osób oraz wzmocnienie ich ochrony prawne.Warto wymienić choćby kilka tych, które pojawiły się jako pierwsze.Prawa osób z niepełnosprawnością były od dawna przedmiotem uwagi Narodów Zjednoczonych i innych organizacji międzynarodowych. 

   Jednym z pierwszych dokumentów poświęconych bezpośrednio osobom z niepełnosprawnością intelektualną była Deklaracja Praw Osób Upośledzonych Umysłowo uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1971 r., która podkreśliła, że osoba z niepełnosprawnością intelektualną powinna się cieszyć – w miarę swoich możliwości takimi samymi prawami jak inne osoby oraz powinna móc żyć w swojej rodzinie lub w środowisku pozwalającym jej na aktywny udział w życiu społecznym[10]. Przełomowy, jak na lata 70-te, wydaje się być postulat zapewnienia osobie z niepełnosprawnością intelektualną wsparcia osobowego,asysty osobistej. 

   Cztery lata później,w roku 1975 ONZ przyjęło Deklarację Praw Osób Niepełnosprawnych zawierającą regulacje dotyczące osobowego wsparcia i asysty niepełnosprawnych.Podstawą regulacji jest przyjęcie,że osoba niepełnosprawna – niezależnie od pochodzenia,natury i stopnia swojej niepełnosprawności – posiada te same prawa co inni obywatele w jej wieku, a przede wszystkim posiada prawo do poszanowania godności jako człowieka.To z kolei daje jej prawo do tak dalece normalnego i pełnego życia, jak to możliwe.

Podstawowe regulacje stanowiące o równym traktowaniu i zakazie dyskryminacji w prawie międzynarodowym i wspólnotowym:

1.Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 13 grudnia 2006 r.

2.Dyrektywa Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. w sprawie ustanowienia Ogólnych Ram dla Równego Traktowania przy Zatrudnianiu i Wykonywaniu Zawodu  (Dz. U. WE L 303/16).

Akty prawne zakazujące dyskryminacji między innymi ze względu na niepełnosprawność w prawie krajowym:

1.Ustawa z dnia 2 kwietnia 1997 r. - Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej (Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483 ze zm.),

2.Ustawa z 26 czerwca 1974 r. - Kodeks Pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.),

3.Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2008 r. Nr 69,poz.415 ze zm.),

4.Uchwała Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej Karta Praw Osób Niepełnosprawnych (M. P. z 1997 r. Nr 50,poz. 475 ze zm.)

   Zasady odnoszą się do każdego aspektu i etapu życia osoby niepełnosprawnej.Zgodnie z postanowieniami tego aktu państwo ma obowiązek wyrównywać szanse życiowe wszystkim swoim niepełnosprawnym obywatelom, przy czym wyrównywanie szans oznacza proces,dzięki któremu różne systemy i instytucje funkcjonujące w społeczeństwie są powszechnie dostępne. W Zasadach zwraca się szczególną uwagę na działania w celu podniesienia poziomu świadomości społeczeństwa na temat osób niepełnosprawnych,ich praw,potrzeb,możliwości i wkładu w życie społeczne. 

   Ponadto państwa powinny wspierać opracowywanie programów nastawionych na świadczenie zindywidualizowanej pomocy za pośrednictwem osobistych asystentów i tłumaczy,zwłaszcza osobom głęboko upośledzonym lub dotkniętym sprzężonymi kalectwami.Zasady głoszą ideę niedyskryminacji i zakazu społecznego wykluczania we wszystkich dziedzinach życia osoby z niepełnosprawnością a państwa odpowiadają za tworzenie podstaw prawnych dla działań prowadzących do pełnego uczestnictwa i wyrównywania szans osób niepełnosprawnych.

   Osoby z niepełnosprawnością intelektualną, obok osób niepełnosprawnych psychicznie,budzą najsilniejsze reakcje negatywne i największą część dystansowania się od nich.Jak wskazują badania, pomoc osobom niepełnosprawnym intelektualnie i psychicznie jest dla osób pełnosprawnych trudniejsza niż pomoc osobie na wózku inwalidzkim,czy też osobie niewidomej. Spotykane są poglądy o możliwości zarażenia się niepełnosprawnością intelektualną,zagrożenia i agresywności za strony niepełnosprawnych intelektualnie.

   Osoby z niepełnosprawnością intelektualną mają takie same potrzeby jak wszyscy inni ludzie (chcą otrzymać dobrą pracę,mieszkanie,założyć rodzinę,chcą mieć możliwość dokonywania wyboru, podejmowania decyzji).Realizacja tych potrzeb przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną napotyka na poważne bariery. 

   Po pierwsze,nadopiekuńczość rodzin,brak wymagań i oczekiwań wobec osób z niepełnosprawnością intelektualną powoduje,iż osoby te nie czują się wystarczająco silne i kompetentne do podejmowania działań. 

   Po drugie,społeczeństwo przyzwala np. osobom z niepełnosprawnością intelektualną na podejmowanie pracy,ale z dystansem podchodzi do prawa do założenia przez nie rodziny. Świadomość ludzi,decydentów,od których zależy sytuacja osób z niepełnosprawnością intelektualną jest bardzo niska.Nie rozumieją potrzeb,nie wiedzą jak rozmawiać,jak się zachować. 

   Do najważniejszych sfer życia osoby z niepełnosprawnością intelektualną, w których najczęściej dochodzi dyskryminacji należą:życie osobiste,dostęp do edukacji i zatrudnienia,a największym problemem jest odmawianie im prawa do decydowania i swoim życiu, kierowania własnym postępowaniem.U podłoża takich zachowań leży przekonanie,że osoba z niepełnosprawnością intelektualną nie wie co dla niej dobre,nie poradzi sobie,ktoś ją oszuka,skrzywdzi.Z pewnością osoby z niepełnosprawnością intelektualną wymagają wsparcia dostosowanego indywidualnie do osoby oraz do jej potrzeb, jednak wsparcie nie może przerodzić się w zastępowanie i decydowanie za kogoś,opiekę.Między wsparciem a opieką istnieją zasadnicze różnice. 

   Po pierwsze,wspieranie opiera się na udzielaniu pomocy w samodzielności, natomiast opieka w powyższym rozumieniu polega na zastępowaniu.Po drugie,wspieranie dotyczy działań niezbędnych i cząstkowych wszystko, co potrafi zrobić osoba niepełnosprawna, pozostaje do jej samodzielnego wykonania,w przypadku opieki osoba opiekuna bierze na siebie odpowiedzialność za „słabszego”.Kolejną różnicą jest fakt,iż wspieranie nastawione jest na osobę,opieka natomiast na zadania.Wsparcie to przede wszystkim relacje partnerskie, zainteresowany może sam dokonać wyboru,jakie relacje najbardziej mu odpowiadają,a w przypadku opieki relacja to podległość. 

   Ostatnią różnicą jest to,że wsparcie daje siłę, odwagę, przyczynia się do rozwoju, poczucia sprawstwa, niezależności poprawy sprawności funkcjonalnej, natomiast opieka uzależnia i osłabia.

   Istnieją różne rodzaje wsparcia faktycznego,w zależności od zastosowanego kryterium podziału,np:emocjonalne,informacyjne,instrumentalne i rzeczowe.

- Wsparcie emocjonalne – to przekazywanie emocji podtrzymujących,okazujących troskę,to tworzenie poczucia obecności innych ludzi oraz nadziei. 

- Wsparcie informacyjne – to przede wszystkim wymiana informacji,które ułatwią zrozumieć sytuację, problem, pomogą ocenić skuteczność podejmowanych decyzji,działań.

- Wsparcie instrumentalne – to pomoc w wykonywaniu konkretnej czynności, a także rodzaj instrukcji dotyczącej sposobów zachowania,postępowania,zdobywania informacji,dóbr.

Wsparcie rzeczowe – to pomoc materialna,rzeczowa,finansowa,np.udostępnienie mieszkania, zaopatrzenie w lekarstwa[11]. Powyższe formy ukazują możliwość zindywidualizowania wsparcia osoby z niepełnosprawnością intelektualną tak, by jak najbardziej wykorzystywało i zwiększało jej umiejętności,a także opierało się na jak największym udziale tej jednostki w życiu społecznym bez ograniczania jej autonomii. 

Brak możliwości praktykowania praw i wolności, brak doświadczania podejmowania decyzji wpływa na wykluczanie z głównego nurtu życia społecznego.

   Do najczęściej stosowanych prawnych form ochrony prawnej wobec osób z niepełnosprawnością intelektualną należy ubezwłasnowolnienie. Najpoważniejsze skutki ubezwłasnowolnienia polegają na utracie lub ograniczeniu zdolności do czynności prawnych osoby ubezwłasnowolnionej.Ponieważ zaś posiadanie pełnej zdolności do czynności prawnych jest konstytucyjnym lub ustawowym warunkiem autonomii decyzyjnej w wielu dziedzinach życia, skutek ten ma ogromne znaczenie praktyczne.

   Podstawowymi problemami w podejmowaniu przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną aktywności życiowych jest brak świadomości swoich praw,brak dostępu do informacji o istniejących możliwościach oraz brak motywacji ze strony rodziny i środowiska.  

   Często, oprócz uprzedzeń społecznych (dość powszechny jest pogląd,iż osoby z niepełnosprawnością intelektualną nie poradzą sobie, nie wiedzą,nie potrafią decydować o sobie i o swoim życiu),wpływ na to mają również problemy z wyartykułowaniem podjętych decyzji,na przykład jeśli osoby z niepełnosprawnością intelektualną nie potrafią pisać,a prawo wymaga formy pisemnej do wyrażenia woli.

   Trudnością jest także wyegzekwowanie realizacji ich wolności i praw lub ich poszanowanie od innych osób.A przecież wraz z rozwojem nowego podejścia do niepełnosprawności intelektualnej,osoby z niepełnosprawnością intelektualną nabywają coraz więcej umiejętności społecznych,dzięki czemu zaczynają być coraz lepiej przygotowane do samodzielnego życia w społeczeństwie. istnieją w życiu osób z niepełnosprawnością intelektualną sytuacje,w których potrzebują one wsparcia, ale takiego,którego wyrazem jest dążenie do pełnego respektowania świadomej woli osoby niepełnosprawnej intelektualnie,a nie jej zastępowanie w procesie decyzyjnym.

   Obecnie istniejące indywidualne metody, formy oddziaływania na jednostki niepełnosprawne oraz strategie i systemy instytucjonalnego wsparcia mają na celu przygotowanie osoby z niepełnosprawnością do pełnienia określonych ról społecznych w sposób godny, zapewniający samorealizację. 

[1]. Niepełnosprawność intelektualna,nowe podejście, Społeczeństwo dla Wszystkich, 1998/1,s. 7.

[2]. K. Mrugalska: Osoby z upośledzeniem umysłowym, (w:) Osoby upośledzone fizycznie lub umysłowo, pod red. K. Mrugalskiej, Warszawa 1996 r., s. 55.

[3]. J. Kostrzewski: Ewolucja poglądów AAMR dotyczących niedorozwoju umysłowego od Ricka Hebera (1959) do Ruth Luckasson i nn. (1992), (w:) Roczniki pedagogiki specjalnej,pod. red. J. Pańczyk,t. 8, Warszawa 1997,s. 210.

[4]. H. Borzyszkowska.: Upośledzenie – rewalidacja dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo (w:) Encyklopedia pedagogiczna, pod. red. W. Pomykało, Warszawa 1993, s. 885.

[5] K. Mrugalska: Osoby z upośledzeniem umysłowym, (w:) Osoby upośledzone fizycznie lub umysłowo, op. cit., s. 55.  

[6] E. Wapiennik, R.J. Piotrowicz: Niepełnosprawny – pełnosprawny obywatel Europy, Warszawa 2002, s. 20.

[7] R.J. Piotrowicz: Jakość życia w subiektywnej ocenie osób niepełnosprawnych intelektualnie jako podstawa konstruowania programów rehabilitacji społecznej, (w:) Człowiek – Niepełnosprawność – Społeczeństwo 2005, nr 2, s. 149.

[8] A. Firkowska-Mankiewicz: Zmiana paradygmatu w postrzeganiu osoby z niepełnosprawnością intelektualną – z podopiecznego na pełnoprawnego i niezależnego uczestnika życia społecznego, (w:)Z Warsztatów Terapii Zajęciowej do pracy – rozwiązania systemowe. Materiały konferencyjne, pod. red. B.E. Abramowskiej,Warszawa 2006, s. 14.

[9] A. Dębniak:Osoby niepełnosprawne w świetle unormowań Konstytucji RP z 1997 r.,(w:) Polska wobec Europejskich Standardów Praw Człowieka, pod red. T. Jasiudowicza,Toruń 2001, s. 191.

[10] Najstarszym dokumentem odnoszącym się do osób z niepełnosprawnością było zalecenie dotyczące rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych przyjęte przez Konferencję Ogólną Międzynarodowej Organizacji Pracy 1 czerwca 1955 r.

[11] H. Sęk, R. Cieślak: Wsparcie społeczne – sposoby definiowania, rodzaje i źródła wsparcia, wybrane koncepcje teoretyczne, (w:) Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, pod red. H. Sęka, R. Cieślaka, Warszawa 2006,  s. 19. 

Bibliografia

  1. Niepełnosprawność intelektualna, nowe podejście, Społeczeństwo dla Wszystkich, 1998 r.
  2. K. Mrugalska: Osoby z upośledzeniem umysłowym, (w:) Osoby upośledzone fizycznie lub umysłowo, pod red. K. Mrugalskiej, Warszawa 1996 r.
  3. J. Kostrzewski: Ewolucja poglądów AAMR dotyczących niedorozwoju umysłowego od Ricka Hebera (1959) do Ruth Luckasson i nn. (1992), (w:) Roczniki pedagogiki specjalnej, pod. red. J. Pańczyk, t. 8, Warszawa 1997 r.
  4. H. Borzyszkowska.: Upośledzenie – rewalidacja dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo (w:) Encyklopedia pedagogiczna, pod. red. W. Pomykało, Warszawa 1993 r.
  5. E. Wapiennik, R.J. Piotrowicz: Niepełnosprawny – pełnosprawny obywatel Europy, Warszawa 2002 r.
  6. R.J. Piotrowicz: Jakość życia w subiektywnej ocenie osób niepełnosprawnych intelektualnie jako podstawa konstruowania programów rehabilitacji społecznej, (w:) Człowiek – Niepełnosprawność – Społeczeństwo 2005 r.
  7. A. Firkowska-Mankiewicz: Zmiana paradygmatu w postrzeganiu osoby z niepełnosprawnością intelektualną – z podopiecznego na pełnoprawnego i niezależnego uczestnika życia społecznego, (w:) Z Warsztatów Terapii Zajęciowej do pracy – rozwiązania systemowe. Materiały konferencyjne, pod. red. B.E. Abramowskiej, Warszawa 2006 r.
  8. A. Dębniak: Osoby niepełnosprawne w świetle unormowań Konstytucji RP z 1997 r., (w:) Polska wobec Europejskich Standardów Praw Człowieka, pod red. T. Jasiudowicza, Toruń 2001 r.
  9. H. Sęk, R. Cieślak: Wsparcie społeczne – sposoby definiowania, rodzaje i źródła wsparcia, wybrane koncepcje teoretyczne, (w:) Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, pod red. H. Sęka, R. Cieślaka, Warszawa 2006 r.